اقتصاد محیط زیست
سمانه باقری
چکیده
مقدمه: مصرف سوخت فسیلی با انتشار گازهای گلخانه‌ای، زمین را گرم کرده است. تغییرات غیرعادی آب و هوای، بالا آمدن سطح دریاها، ذوب شدن یخچال‌ها و دیگر پدیده‌های آب و هوایی توجه جهانی را برانگیخته است. انتشار گازهای گلخانه‌ای به عنوان عامل اصلی برای تغییرات آب و هوا و گرمایش زمین در نطر گرفته می‌شود. بیشترین درصد از گازهای گلخانه‌ای ...
بیشتر
مقدمه: مصرف سوخت فسیلی با انتشار گازهای گلخانه‌ای، زمین را گرم کرده است. تغییرات غیرعادی آب و هوای، بالا آمدن سطح دریاها، ذوب شدن یخچال‌ها و دیگر پدیده‌های آب و هوایی توجه جهانی را برانگیخته است. انتشار گازهای گلخانه‌ای به عنوان عامل اصلی برای تغییرات آب و هوا و گرمایش زمین در نطر گرفته می‌شود. بیشترین درصد از گازهای گلخانه‌ای را گاز دی‌اکسیدکربن شامل می‌شود. انتشار آلودگی، یکی از مهم‌ترین مشکلات کشورها است و از معضلات قرن حاضر است. ایران در رده ده کشور با بیشترین انتشار گاز کربنیک در جهان است که برای کاهش انتشار گاز کربنیک در این کشور تمهیداتی صورت گرفته است که منجر به کاهش انتشار گاز کربنیک در این کشور نشده است.مواد و روشها: هدف این پژوهش بررسی مصرف انرژی، انتشار گاز کربنیک و رشد اقتصادی با استفاده از رویکرد نمودار غیرچرخه‌ای جهت‌دار برای دوره زمانی 2018-1990 میلادی برای کشور ایران می‌پردازد. داده ها به صورت سالانه از بانک جهانی به‌دست آمد. آزمون همبستگی پیرسون و آزمون علیت گرنجر برای متغیرهای رشد اقتصادی، سرمایه، تجارت آزاد، انتشار گاز کربنیک و مصرف انرژی بررسی شدند. این پژوهش برای نخستین بار به بررسی رابطه علیت مصرف انرژی، انتشار گاز کربنیک و رشد اقتصادی با رویکرد نمودار غیرچرخه‌ای جهت‌دار می‌پردازد.نتایج: مطابق نتایج این پژوهش، همبستگی معنادار در متغیرهای انتشار گاز کربنیک، تجارت آزاد، مصرف انرژی، تشکیل سرمایه و تولید ناخالص داخلی وجود دارد. بیشترین ضریب همبستگی متعلق به تولید ناخالص داخلی و انتشار گاز کربنیک است و کم‌ترین ضریب همبستگی مربوط به تولیدناخالص داخلی و تجارت آزاد است. مطابق نتایج آزمون علیت گرنجر، علیت از GDP به انتشار گاز کربنیک، علیت از انتشار گاز کربنیک به مصرف انرژی، علیت از GDP به مصرف انرژی، علیت از سرمایه به مصرف انرژی، علیت از سرمایه به GDP، علیت از انتشار گاز کربنیک به تجارت آزاد، علیت از مصرف انرژی به تجارت آزاد، علیت از سرمایه به تجارت آزاد و علیت از GDP به تجارت آزاد وجود دارد. کشور ایران به دلیل منابع عظیم نفت و گاز در مصرف انرژی دارای مزیت نسبی هستند که سبب انتشار آلاینده‌ها توسط تولید ناخالص داخلی شده است. مطابق نتایج در کشور ایران، علیت از تولید ناخالص داخلی به مصرف انرژی و انتشار گاز کربنیک وجود دارد که نشان می‌دهد، کشور ایران برای کاهش انتشار گاز کربنیک، نیازی به کاهش رشد اقتصادی خود ندارد و بیان‌گر این موضوع است که مصرف انرژی و انتشار گاز کربنیک در ایران به رشد اقتصادی منجر نخواهند شد و ایران می‌تواند سیاست محافظه کارانه انرژی و سیاست کاهش انتشار کربن را در درازمدت بدون ایجاد مانع و کاهش در رشد اقتصادی دنبال کند. رشد اقتصادی منجر به انتشار آلودگی شده است و می‌توان با استفاده از سیاست‌های توسعه پایدار، رشد اقتصادی بدون انتشار آلودگی را دنبال کرد. علیت از رشد اقتصادی به مصرف انرژی، تجارت و سرمایه است. مطابق نمودار غیرچرخه‌ای جهت‌دار (DAG)، آزمون علیت گرنجر در متغیرهای رشد اقتصادی، تجارت آزاد، سرمایه، انتشار گاز کربنیک و مصرف انرژی بررسی شد و مطابق نتایج این پژوهش، علیت گرنجر از رشد اقتصادی به دیگر متغیرها آغاز شده است.
ارزیابی زیست محیطی
هوشنگ جادری؛ داوود جهانی؛ حمیدرضا پیروان؛ نادر کهنسال قدیم وند
چکیده
پیشینه و هدف: هیدروکربنهای آروماتیک چندحلقه‌ای توسط فعالیت‌های انسانی به محیط زیست وارد شده و در بستر آب رسوب می‌کنند. این ترکیبات از جمله آلاینده‌های محیط زیست به شمار می‌روند و به شدت برای سلامتی انسان و سایر جانداران حتی در مقادیر بسیار کم مضر هستند. به همین دلیل، تعیین غلظت این آلاینده‌ها برای ارزیابی کیفیت آب رودخانه‌ها ...
بیشتر
پیشینه و هدف: هیدروکربنهای آروماتیک چندحلقه‌ای توسط فعالیت‌های انسانی به محیط زیست وارد شده و در بستر آب رسوب می‌کنند. این ترکیبات از جمله آلاینده‌های محیط زیست به شمار می‌روند و به شدت برای سلامتی انسان و سایر جانداران حتی در مقادیر بسیار کم مضر هستند. به همین دلیل، تعیین غلظت این آلاینده‌ها برای ارزیابی کیفیت آب رودخانه‌ها بسیار اهمیت دارد. از حدود صد ترکیب PAHs که توسط سازمان حفاظت از محیط زیست آمریکا شناسایی شده است؛ 16 ترکیب بیشترین تخریب و بیماری‌زایی را دارند و به همین دلیل به عنوان آلاینده‌های پیشگام معرفی شده‌اند. در پژوهش حاضر به تعیین غلظت این آلاینده‌ها در رودخانه کارون پرداخته شد. مواد و روشها: در این تحقیق، تعداد 29 نمونه رسوب در محدوده‌ی چم گلک در شمال خوزستان تا چوئیبده در جنوب خوزستان در سال 1401 برداشت شد. نمونه‌های برداشت شده بلافاصله در ظروف شیشه‌ای و در دمای 10- درجه سانتی‌گراد نگهداری شده و به آزمایشگاه منتقل شدند. تا زمان استخراج، نمونه‌ها در دستگاه خشکاننده‌ی انجمادی خشک شده سپس در فریزر با دمای 50- درجه سانتی‌گراد نگهداری شدند. پیش از انجام عملیات استخراج، کلیه نمونه‌ها به وسیله‌ی کوبیدن در هاون چینی، پودر شده و از الک کوچکتر از 63/0 عبور داده شدند. پس از تعیین مقادیر هر کدام از هیدروکربنهای مورد نظرتوسط دستگاه دستگاه دوینکس 350، منشاء ترکیبات از نظر سوختی یا نفتی بودن تعیین گردید. در نهایت غلظت ترکیبات به دست آمده با استاندارد کیفیت رسوب آمریکا مقایسه شدند. در این استاندارد، دو دسته خطر ERL و ERM برای آلودگی رسوبات در نظر گرفته شده است. نتایج: براساس میانگین غلظت هیدروکربنهای مورد مطالعه، فلورانتن بنزو b و فنانترن بیشترین آلودگی را به نسبت غلظت در بین کلیه هیدروکربنهای مورد مطالعه داشتند. غلظت فلورانتن بنزو k، فلورن، پایرن و پایرن ایندن (1,2,3,c,d) نیز بیشتر از یک میکروگرم بر کیلوگرم رسوب بود که نسبت به میانگین غلظت سایر هیدروکربن‌ها بالا بود. سایر هیدروکربن‌ها میانگین غلظت کمتر از 80/0 میکروگرم بر کیلوگرم داشتند. حداقل غلظت کل هیدروکربن-های چند حلقه‌ای بین 15/2-01/0 میکروگرم بر کیلوگرم و حداکثر غلظت آن‌ها بین 97/8-05/0 میکروگرم بر کیلوگرم رسوب متغیر بود. نتایج چولگی (0/3 > SKW > 75/0-) نشان داد که تغییرات مکانی زیادی برای همه‌ی آلاینده‌ها وجود داشت لیکن آنتراسن با چولگی 0/3 دارای بیشترین تغییرات مکانی، با بیشترین غلظت در جنوب رودخانه کارون و فلورانتن بنزو b نیز دارای چولگی 75/0- و بیشترین غلظت آلاینده در شمال رودخانه کارون بود. به جز چهار هیدروکربن فلورانتن بنزو b و k، پایرن ایندن (1,2,3,c,d) و پرلن بنزو (g,h,i)، غلظت اکثر آلاینده‌ها در رودخانه کارون کمتر از حد استاندارد کیفیت رسوب آمریکا ( بحث: بررسی منشاء آلاینده‌ها نشان داد که در شمال رودخانه کارون آلودگی بیشتر منشاء سوختی داشت ولی در مرکز و جنوب این رودخانه هر دو منشاء سوختی و نفتی مشاهده شد. این نتایج نشان داد که آلودگی‌های هوایی اثر بیشتری بر افزایش غلظت هیدروکربن‌ها در رسوبات این رودخانه داشته است. همچنین سوخت قایق‌های موتوری و شناورهای موجود در بازه‌ی اهواز تا آبادان نیز می‌تواند عامل مهمی در افزایش آلودگی هیدروکربنی با منشاء سوختی باشد. بنابراین گرچه آلودگی هیدروکربنی در این رودخانه مشاهده شد، ولی از نظر غلظت در حد بحرانی نبود.
توسعه پایدار
منیژه رامشه؛ محمدحسن ملکی؛ سمانه اقدمی؛ ابراهیم جواهری زاده
چکیده
پیشینه و هدف: فجایع محیط زیستی، فشار ذی‌نفعان و روندهای جهانی باعث شده تا بحث انرژی‌های نو و کسب‌و‌کارهای این حوزه مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. در ایران مسئله تحریم‌ها، وابستگی صنایع به سوخت‌های فسیلی و ذهنیت سنتی مدیران اجازه رشد و توسعه قابل توجه به انرژی‌های پاک را نداده است. بدون شک توسعه در این حوزه نیازمند شناخت درست آینده ...
بیشتر
پیشینه و هدف: فجایع محیط زیستی، فشار ذی‌نفعان و روندهای جهانی باعث شده تا بحث انرژی‌های نو و کسب‌و‌کارهای این حوزه مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. در ایران مسئله تحریم‌ها، وابستگی صنایع به سوخت‌های فسیلی و ذهنیت سنتی مدیران اجازه رشد و توسعه قابل توجه به انرژی‌های پاک را نداده است. بدون شک توسعه در این حوزه نیازمند شناخت درست آینده و برنامه‌ریزی اصولی است. بدون توجه به تامین مالی که یکی از مهم‌ترین چالش‌های توسعه هر کسب‌و‌کاری است، امکان ادامه فعالیت وجود نخواهد داشت. به همین خاطر پژوهش حاضر پیشران‌ها و سناریوهای سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی‌های پاک را شناسایی و گزارش کرده است.مواد و روشها: پژوهش حاضر از نظر فلسفه، پراگماتیسم؛ از منظر جهت‌گیری، کاربردی؛ از بعد هدف، اکتشافی و از جهت روش‌شناسی، آمیخته است. جامعه آماری پژوهش، خبرگان حوزه انرژی پاک و تامین مالی هستند. با استفاده از نمونه‌گیری قضاوتی از 15 نفر از مدیران شاغل در انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر ایران، انجمن انرژی ایران، سازمان حفاظت از محیط زیست و اساتید دانشگاه در حوزه‌های مربوط استفاده شده است. پژوهش در پنج گام انجام شده است. در گام اول، پیشران‌های کلیدی از طریق مرور پیشینه و مصاحبه با خبرگان شناسایی شدند. در گام دوم، پیشران‌ها از طریق پرسشنامه خبره‌سنجی و به کارگیری روش دلفی فازی غربال شدند. در گام سوم، پیشران‌های غربال شده از طریق پرسشنامه اثرسنجی و به کارگیری روش دیمتل فازی تحلیل شده و پیشران‌های نهایی بر مبنای درجه اثرگذاری شناسایی شدند. در گام چهارم سناریوهای باورپذیر با استفاده از ابزار تعاریف ریشه‌ای، تدوین شدند. در پایان سناریوی محتمل با تکنیک کداس شناسایی و نتایج پژوهش تدوین شد.نتایج: با مرور پیشینه و مصاحبه با خبرگان، 24 پیشران استخراج شد. با استفاده از روش دلفی فازی، 12 پیشران حذف و 12 پیشران که دارای عدد دیفازی بالاتر از حد آستانه (7/0) بودند، برای ادامه تحلیل گزینش شدند. سپس با تکنیک دیمتل فازی دو پیشران قوانین مربوط به حوزه انرژی و نگاه دولت‌مردان به ضرورت ورود به حوزه انرژی‌های پاک واجد بیشترین اثرگذاری شناسایی شده و برای پرورش سناریوها مناسب ارزیابی شدند. در گام بعد بر مبنای این دو پیشران، چهار سناریوی زندان روح، کامیار، فرهنگ ایده‌کش و ساختار زهراگین پرورش یافتند. سناریوی زندان روح آینده بدبینانه و سناریو کامیار بهترین آینده در حوزه سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک را ترسیم می‌کند. سپس با استفاده از تکنیک کداس، سناریوی زندان روح به عنوان محتمل‌ترین سناریو انتخاب شد. بحث: سیاست‌گذاران باید تلاش کنند تا به جای تحقق سناریوی زندان روح که اتفاقا بدترین سناریو هم هست، سناریو ایدئال کامیار رخ دهد. برای این منظور قوانین و سیاست‌هایی باید وضع شود که فضای کسب‌و‌کار در حوزه انرژی پاک را بهبود دهد. چنین قوانینی باید ضمن افزایش سرمایه داخلی، موانع جذب سرمایه خارجی را رفع نماید. این قوانین باید انتقال فناوری‌های پیشرفته را از طریق حمایت‌های مالی و مالیاتی ممکن سازد. نگاه دولت‌مردان به ضرورت ورود به انرژی پاک به عنوان دومین پیشران بااهمیت، ریشه فرهنگی دارد و از ناآگاهی مدیران نسبت به انرژی‌های پاک و مزیت‌های آن در فضای کسب‌و‌کار نشات می‌گیرد. به همین خاطر دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی، رسانه‌های اجتماعی، نهادهای غیردولتی حامی محیط زیست، تحولات جهانی و منطقه‌ای و فاجعه‌های محیط زیستی نقشی مهم در تغییر این نگرش دارند. در ایران به دلیل اینکه مدیران در لحظات پایانی و به اجبار به استقبال تغییر می‌روند، تغییر ناگهانی بوده و هزینه‌های فزاینده‌ای دارد. در این زمینه بدون انجام کار فرهنگی فراگیر و خودجوش انتظار تغییر سخت است. فرهنگ‌سازی نقشی مهم در اقبال مردم به محصولات سبز دارند. بعلاوه تغییر نگرش مدیران می‌تواند منجر به تسهیل تامین مالی به عنوان یک چالش کلیدی در حوزه انرژی‌های پاک باشد.
حقوق محیط زیست
ساجده صفی‌خوانی؛ ارشک حلی‌ساز
چکیده
بررسی علّت شکست سیاست‌های محیط‌زیستی حکومت‌ها، مستلزم شناخت روند تکاملی حاکمیّت محیط‌زیستی است. Ioris (2014) با تمرکز بر رویکردی فلسفی-سیاسی نشان می‌دهد که در طول سده‌ی گذشته سه مدل حاکمیّت محیط‌زیستی در کشورهای غربی به اجرا گذاشته شده‌است که تحت تأثیر نظریّه‌های سیاسی هابز، کانت و هگل قرار دارند و نماینده‌ی سه تغییر و واکنش متفاوت ...
بیشتر
بررسی علّت شکست سیاست‌های محیط‌زیستی حکومت‌ها، مستلزم شناخت روند تکاملی حاکمیّت محیط‌زیستی است. Ioris (2014) با تمرکز بر رویکردی فلسفی-سیاسی نشان می‌دهد که در طول سده‌ی گذشته سه مدل حاکمیّت محیط‌زیستی در کشورهای غربی به اجرا گذاشته شده‌است که تحت تأثیر نظریّه‌های سیاسی هابز، کانت و هگل قرار دارند و نماینده‌ی سه تغییر و واکنش متفاوت به مسائل و مشکلات محیط‌زیستی هستند. روند اضمحلال محیط‌زیست، اصلاحات قانونی و نهادی در ایران آشکار می‌کند که حاکمیّت محیط‌زیستی در ایران نیز روند تکاملی دارد. لذا این سؤال مطرح می‌شود که آیا روند تکاملی حاکمیّت محیط‌زیستی کشورهای غربی قابلیّت تطبیق با شرایط ایران را دارد؟ بنابراین، این پژوهش با تمرکز بر نظریّه‌ی Ioris (2014) و استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی روند تکاملی حاکمیّت محیط‌زیستی ایران را بررسی می‌کند. بررسی ادبیات اجبار و غیراجبار در قوانین و مقرّرات محیط‌زیستی نشان می‌دهد که نهادهای قانون‌گذار برای حفاظت از محیط‌زیست بر اِعمال سیاست اجبار تمرکز دارند. علی‌رغم اینکه غالبیّت ادبیات اجبار در قانون راجع به جنگل‌ها (1321) تا قانون حفاظت از خاک (1398) نشان از حاکمیّت اندیشه‌ی هابز در حقوق محیط‌زیستی ایران دارد امّا ظرفیّت‌سازی‌های نهادی برای حلّ مشکلات محیط‌زیستی و منابع آب نشان می‌دهد که آنچه که در عمل در مدل حاکمیّت محیط‌زیستی ایران رخ داده‌است برای تشکیل نوع خاصی از حاکمیّت محیط‌زیستی است. در واقع، بارزترین ویژگی‌های مدل حاکمیّت محیط‌زیستی قرارداد-محور (ارزیابی اثرات محیط‌زیستی) و دوران گذر (توسعه‌ی پایدار) به‌طور همزمان در دولت سازندگی (سال 1373) وارد حقوق محیط‌زیستی ایران شدند. علاوه بر این، حکومت در ایران بدون بسترسازی برای ورود به مدل حاکمیّت محیط‌زیستی هگلی، رویکردهای منعطف‌تری را وارد قوانین و مقرّرات منابع آب کرده است. مانند افزایش سهم مشارکت بخش خصوصی در سطوح سه‌گانه‌ی حکم‌رانی، تقویّت ظرفیّت‌های قانونی شکل‌گیری ابزارهای بازار-مبنا مانند بانک آب در پیش‌نویس لایحه‌ی قانون آب، معرفی ابزارهای سیاستی خدمات اکوسیستم و پرداخت بهای خدمات برای حلّ مشکلات منابع آب در مقیاس حوزه‌های آبخیز. بنابراین می‌توان بیان کرد که چارچوب‌های مدل حاکمیّت محیط‌زیستی منعطف در کشور ایران نیز ظاهر شده‌است امّا با این تفاوت که روند تکاملی مدل حاکمیّت محیط‌زیستی کشور ایران مطابق با کشورهای غربی نیست. به‌عبارتی، حکومت در ایران به‌دنبال پیاده‌سازی حاکمیّت محیط‌زیستی است که حاصل ترکیب جریمه‌های حاکمیّت قرارداد-محور با مشوّق‌های اقتصادی مبتنی بر تعاملات بازاری مدل حاکمیّت محیط‌زیستی هگلی است. لذا اقدام به ترکیب عناصر مدل حاکمیّت محیط‌زیستی قرارداد-محور با عناصر حاکمیّت محیط‌زیست دوران گذر و مدل حاکمیّت محیط‌زیستی هگلی کرده‌است. به‌عبارتی در زمانی که قواعد حاکمیّت محیط‌زیستی قرارداد-محور (به‌ویژه سیاست اجبار) مبنای کار حکومت در مدیریّت محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور ایران است، ادبیات سبز و توسعه‌ی پایدار نیز وارد سیاست‌ها و قوانین محیط‌زیستی می‌شوند. باید توجّه داشت که تمرکز بر چارچوب‌های مدل حاکمیّت محیط‌زیستی قرارداد-محور و مدل حاکمیّت محیط‌زیستی منعطف توان حل مسائل و مشکلات محیط‌زیستی ایران را ندارد، بنابراین لازم است اقدام به طراحی چارچوب‌های یک مدل حاکمیّت محیط‌زیستی بومی برای کشور ایران کرد که بر مشارکت گروه‌های محلی تمرکز دارد. استفاده از چارچوب‌های این مدل حاکمیّت محیط‌زیستی پیشنهاد شده باعث کاهش نابرابری‌های اجتماعی در حوزه‌های آبخیز و ایجاد توازن و نظم بین منافع مردم در مقیاس حوزه‌های آبخیز کوچک و سیاست‌های کلان در مقیاس حوزه‌های آبخیز اصلی می‌شود.