مقدمه و بیان مسأله

    تالاب­ها شامل نواحی علفزار تالابی ، مانداب و تورب­زارها  به­صورت طبیعی، یا مصنوعی، دائمی، یا موقت، دارای آب ساکن­، یا جاری، شیرین، لب­شور و شور و همچنین مناطق دریایی که در جزر کمتر از شش متر عمق دارند، هستند (Ramsar convention Secretariat, 2007). این اکوسیستم­های حیاتی خدمات اکولوژیکی ارزشمندی نظیر حفظ تنو­ زیستی، حفظ کیفیت آب، جلوگیری از سیل و خشکسالی، کاهش آلودگی­ها و زیستگاه حیا­ وحش را فراهم می­کنند (Kim et al., 2011)  که امروزه با طیف وسیعی از استرس­ها مانند تغییرات در رژیم هیدرولوژیکی، ورود رواناب­های آلوده و تغییرات فیزیکی مانند تکه تکه شدن به­وسیله جاده سازی مواجه­اند (Klemas, 2011). تالاب­ها اکوسیستم­هایی پویا برخوردار از تنوع­زیستی و ساختار اکولوژیک خاص خود هستند. این اکوسیستم­ها همواره تحت­تأثیر عوامل طبیعی و انسانی دستخوش تغییراتی بوده و با گذر از آستانه سلامت دچار تخریب می­گردند. تنوع­زیستی، ژنتیکی و تنوع گونه­هایی که در تالاب­ها زندگی می­کنند از اهمیت بالایی برخوردار است. تالاب­ها اگرچه وسعت چندانی نسبت به سایر محیط­های زیستی ندارند، ولی در عمل به­خاطر داشتن شرایط خاص محیطی، ویژگی­های آب و خاک و پیچیدگی­های بوم­شناختی تنوع قابل ملاحظه­ای را به­وجود می­آورند. تالاب­ها به­عنوان کانون­های حساس نه تنها دارای تنوع گونه­ای بسیار بالای جانوری و گیاهی هستند بلکه تنوع ژنتیکی در هریک از گونه­ها در حد بالایی است و این تنوع به­طور عمده در ارتباط مستقیم با تنوع محیط­زیست و زیستگاه­های متشکله در تالاب است. با وجود این­که تالاب­ها بهترین اکوسیستم­های طبیعی کشور هستند، طی فرآیند رشد جمعیت و توسعه اقتصادی کشور، نخستین قربانی بودند و در حال حاضر بیشتر این اکوسیستم­ها با بحران جدی محیط­زیستی روبه­رو بوده و بسیاری از آن­ها به نابودی کامل رسیده­اند که در کنار پیشرفت فناوری­ها­، روند تخریب زیستگاه­های طبیعی، شتابی دو چندان گرفته که باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد (غلامی و همکاران، 1392). واقع شدن تالاب­ها در پست­ترین نقاط حوضه­های آبخیز باعث شده که هرگونه عملکرد مثبت یا منفی اثر خود را روی تالاب­ها بگذارد. به­همین دلیل معروف است که می­گویند: "تالاب­ها آئینه تمام نمای عملکرد ما در حوضه­های آبخیز می­باشند". تالاب گاوخونی که باتلاق گاوخونی نیز نامیده می‌شود، تالابی است در استان اصفهان که مقصد نهایی رودخانه زاینده‌رود می‌باشد. این تالاب یکی از 22 تالاب ثبت شده کشور می‌باشد که در سال 1354 خورشیدی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. رشد روز افزون جمعیت، توسعه کشاورزی و مصرف فراوان آب و خشکسالی­های اخیر مرگ این مجموعه اکوسیستمی بسیار ارزشمند را به­صورت موردی از یک واقعیت تأسف­بار (­­ناپایداری کامل) نمایان ساخته است و به­دلیل تغییرات اکولوژیکی ایجاد شده در نظر است این تالاب در لیست مونتروثبت شود، فهرست مونترو شامل سایت­هایی است که در نتیجه توسعه تکنولوژیکی، آلودگی و یا دیگر فعالیت­های انسانی دستخوش تغییرات اکولوژیکی شده­اند و بایستی برنامه­های پایش و بهسازی در آن­ها انجام گردد. در این پژوهش، تالاب گاوخونی به­عنوان یک اکوسیستم ارزشمند مد­نظر قرار گرفته است و عملکردهای اکولوژیکی این تالاب جهت استفاده از آن برای نسل­های آینده مورد بررسی قرار گرفته است.

    تالاب­ها به­دلیل واقع شدن در پست­ترین نقاط حوزه­های آبخیز، معمولا تحت تأثیر اغلب تغییرات و تحولات بالادست قرار می­گیرند، بنابراین با انواع مشکلات دست به گریبان هستند که بارزترین آن­ها عبارتند از:

الف. کاهش آب ورودی به تالاب­ها از منابع آب سطحی و زیرزمینی حوزه آبخیز و دشت­های اطراف تالاب­ها (عدم تأمین حقابه زیست­محیطی تالاب­ها) به­ویژه در اثر اجرای پروژه­های سد­سازی و انتقال بین حوزه­ای؛   

ب. اجرای طرح­های توسعه­ای و زیر­بنایی بزرگ مثل راه­سازی­، پتروشیمی­، پالایشگاه­، فرودگاه­، خطوط انتقال نیرو و.. در محدوده­های اثر گذار تالاب­ها؛

ج. ورود انواع آلاینده­های بیولوژیکی، شیمیایی و فیزیکی گسیل شده از مزارع کشاورزی­، شهرها و آبادی­ها و صنایع و رسوبات ناشی از فرسایش خاک بالادست تالاب­ها؛

د. شکار و صید غیرمجاز و بی­رویه و برداشت علوفه و سایر محصولات تالابی، بیش از حد توان تجدیدپذیری تالاب؛

ه. تغییر کاربری اراضی تالابی برای امور کشاورزی و غیره؛

و. راهیابی گونه­های غیربومی و مهاجم به تالاب­ها؛

ز. تغییر اقلیم و خشکسالی حاکم بر کشور که کاهش بارش­ها، تغییر الگوی بارش از برف به باران و افزایش دما را سبب شده است.

خدمات حیات­وحش کانادا در سال 2008 به ارزیابی عملکردهای اکولوژیک انواع تالاب­های کانادا پرداخت و بر این نکته تأکید کرد که باید بین ارز­ش­های تالاب و عملکردهای آن تمایز قائل شد. ارزش­های تالاب منعکس­کننده خدمات اکوسیستمی که تالاب برای انسان­ها فراهم می­کند و همچنین ارزش­های اجتماعی به­دست آمده از این خدمات هستند، در صورتی­که عملکرد تالاب نتیجه هم­کنشی بین ساختار اکوسیستم و یک یا تعداد بیشتری از فرآیندهای تالاب است (Hanson, et al., 2008). مطالعات گسترده­ای برای تالاب­ها در سراسر جهان صورت گرفته است که بیشتر به بحث بر روی ویژگی­های اکولوژیک منحصر به فرد تالا­ب­ها و ارزش­های حاصل از آن­ها و همچنین تعیین ویژگی­های ساختاری و عملکردی آن­ها پرداخته­اند. اکثر تالاب­ها واجد ارزش و فوائد زیادی بوده و از نظر اکولوژیکی، جانورشناسی، گیاه­شناسی و هیدروبیولوژی دارای اهمیت بین­المللی هستند. به­ویژه می­توان به نقش مهم اکولوژیک و لیمنولوژیک آن­ها در محیط زیست اشاره نمود. ارزش اکولوژیک تالاب­ها ۱۰ برابر جنگل‌ها و ۲۰۰ برابر زمین‌های زراعی است. تالاب­ها به­عنوان پیکره­های عظیم و منحصربه­فرد آبی دارای ارزش­های متعددی است از جمله: تغذیه آب­های زیرزمینی، کنترل سیلاب، نگهداری و ترسیب مواد غذایی، زیستگاه مناسب حیات‌وحش، ارزش­های محیط­زیستی، تثبیت تپه­های شنی، جلوگیری از گسترش کویر، ارزش­های اقتصادی و شرایط زیستگاهی و ... (فولادی و گندمکار، 1390). از بین انواع اکوسیستم­های آبی و خشکی، گیاهی و جانوری، بزرگ و کوچک، اکوسیستم­های آبی و از بین انواع مختلف در اکوسیستم­های آبی، تالاب­ها بسیار حائز اهمیت هستند، زیرا تالاب­ها به­عنوان غنی­ترین اکوسیستم­ها، دارای بیشترین تنوع­زیستی و دربردارنده مجموعه شایان تحسینی از گونه­ها و یا زیر گونه­های نادر، آسیب­پذیر یا در خطر انقراض از گیاهان و جانوران، پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی و پوشش گیاهی مناسب هستند و یا به­عنوان زیستگاه گیاهان و جانوران در مرحله حساسی از چرخه زیستی آن­ها ارزش ویژه­ای دارند (مومنی، 1392). تالاب­ها یکی از شگفت­انگیزترین اعجاز طبیعت هستند که نقش بی­بدیلی در حفظ و حراست از آبزیان­، گیاهان­، جانوران و انسان­ها ایفاء می­کنند. این زیستگاه­های ارزشمند با ذخیره آب و تنوع­زیستی بالا، منبع تأمین آب و غذا وسایر استفاده­ها هستند. سایر نهادها و سازمان­های دولتی و خصوصی نیز به آب تالاب به­طور مستقیم و غیرمستقیم وابسته­اند. با ازبین رفتن برخی تالاب­ها در اثر توسعه بی­رویه و آلودگی­های آب، تالاب­های باقی­مانده با ارزش­تر می­شوند و با توجه به نیاز فزاینده و کاهش زیستگاه­های پرندگان مهاجر و محل­های مناسب برای تخم­ریزی ماهی­ها، ارزش آن­ها به مرور زمان بیشتر احساس خواهد شد (نجفی­پور و حیدری، 1392). تالاب­ها از دیرباز نقش فیلترهای اولیه آب را در طبیعت بر عهده داشته­اند، نقشی که امروز به سبب اثرات تخریبی فعالیت­های انسان و افزایش بار آلودگی­های منتج از آن به مرور مختل و از تاثیر آن کاسته شده است. این در حالی است که با از دست رفتن تالاب­ها نقش مثبت و چندجانبه­ی آن­ها در زیست­بوم (تولیدات زیستی، اهمیت زیستگاهی و ژنتیکی، جلوگیری از سیلاب، تخلیه و تامین آب­های زیرزمینی، تثبیت اراضی ساحلی، مهار فرسایش و افزایش کیفیت آب) نیز برای همیشه از بین خواهد رفت. تالاب­ها به­دلیل کنار­بوم بودن، در درون خود از تنوع فراوان زیستگاهی برخوردارند که این ویژگی از طرفی موجب فزونی کمیت انواع آن­ها و از طرف دیگر سبب پیچیدگی ساختار و عملکردشان می­شود. تنوع پدید آمده در درون و اطراف تالاب­ها، سبب تأمین شرایطی مطلوب برای پذیرایی از جلوه­های گوناگون حیات گیاهی و جانوری می­شود؛ رخدادی که به‌نوبه‌ی خود غلظت تنوع­زیستی را افزایش می­دهد و بدین ترتیب این مجال فراهم می­شود تا طیفی گسترده و متنوع از انواع گوناگون زیستگاه­ها در بستری به­نام تالاب امکان زیست یابند (درویش، 1388).

    بوم­سازگان­ها به­طور طبیعی در سیر توالی خود دچار تغییر و تحولات مختلفی می­گردند که با توجه به ساختار سیستم و نوع تغییرات، معمولا ماهیتی پیوسته و آرام دارند، در این میان برخی عوامل انسانی و پارامترهای محیطی در تداخل با ساز و کارهای موجود در طبیعت، باعث تشدید یا تغییر روند تحولات شده و می­توانند با تغییر شرایط طبیعی، به ایجاد تغییرات برگشت­ناپذیر و تخریب بوم­سازگان منجر شوند. مطالعه و بررسی روند این تحولات در طول زمان، منجر به شناسایی ماهیت پارامترهای تاثیرگذار و تعیین راه­کارهای اصلاحی می­گردد (مختاری و همکاران، 1388). یکی از روش­های بررسی تحولات و ارائه راه­کارهای اصلاحی، تهیه برنامه­های مدیریتی است. برنامه­های مدیریتی تالاب شامل ارائه برنامه برای فعالیت­هایی است که در داخل یا اطراف تالاب، در بخش­های طبیعی یا کاربری­های انسانی اطراف آن­ صورت گرفته و هدف آن حفاظت، احیاء و بهسازی کارکردها و ارزش­های تالاب است (Turner and Gannon, 2008). به­منظور تدوین هر برنامه مدیریت محیط‌زیست، ابتدا لازم است امکانات و محدودیت­های منطقه مورد شناسایی و ارزیابی قرار گیرد (حسن­زاده کیابی و همکاران، 1383). در خصوص تهیه برنامه مدیریت تالاب­ها باید به این نکته توجه کرد که این زیستگاه­ها با اراضی مجاور خود تا دوردست­ها پیوندی تنگاتنگ دارند و عمیقا از محیط اطراف خود تأثیر می­پذیرند. به­همین دلیل حفظ موجودیت و کارکرد آن‌ها تنها در محدوده مرزهای آبی آن­ها مقدور نیست و باید در گستره­ای فراتر از آن، یعنی در سطح حوززه آبخیز مورد توجه قرار گیرد (حبیبی، 1379). تنوع فعالیت­های انسانی در حوضه­های آبخیز به­قدری زیاد و از نظر تأثیر­گذاری پیچیده است که شاید نتوان با شفافیت سهم هر کدام را در سرنوشت تالاب مشخص ساخت. این فعالیت­ها هم در بخش دولتی و هم در بخش غیردولتی جریان دارد و علاوه بر وابسته بودن به برنامه­های توسعه دولت­، به سایر عوامل نظیر مناسبات اجتماعی­، وضعیت اقتصادی مردم­، ویژگی­های فرهنگی و حتی سیاسی بستگی دارد­، بنابر­این شاید بی­انصافی باشد اگر مقصر همه ناکامی­ها و عدم موفقیت­ها را در این زمینه صرفا عملکرد دستگاه متولی بدانیم. اگر در این میان­، بروز خشکسالی را نیز در نظر بگیریم­، معادله مدیریت تالاب­ها پیچیده­تر می­گردد.

مواد و روش­ها:

    این پژوهش از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و شیوه­های تحقیق مرور متون، بررسی منابع در بستر مطالعات کتابخانه­ای و همچنین از روش تحقیق موردی و شیوه تحقیق مشاهده در بستر مطالعات میدانی بهره گرفته است. برای ارزیابی عملکردهای اکولوژیکی تالاب گاوخونی نیز علاوه بر مطالعات میدانی از منطقه، بررسی منابع کتابخانه­ای و مرور متون و مقالات متعدد مد‌نظر قرار گرفته است.

   تالاب بین‌المللی گاوخونی در پست­ترین ناحیه دشت اصفهان درمنطقه‌ای خشک و مسطح یکی از باارزش­ترین اکوسیستم‌های کشور درفلات مرکزی ایران می­باشد که به لحاظ شرایط جغرافیایی زیست­محیطی، داشتن گونه­های گیاهی و جانوری و همچنین سه فاکتور هیدرولوژیکی، بیولوژیکی و اکولوژیکی از نادرترین تالاب­های کره زمین محسوب می­شود به‌طوری­که نه تنها از نظر زیست­محیطی بلکه از لحاظ جاذبه­های اکوتوریستی و ژئوتوریسمی دارای توانمندی­های زیادی می‌باشد. این تالاب و حوضه­ی پیرامونی آن یکی از اولین سکونتگاه­های بشری درحوضه داخلی ایران بود که به سبب دوری از شهر اصفهان به­صورتی بکر ودست­نخورده باقی مانده و دارای گنجینه­ای حفاظت شده از چشم­اندازهای طبیعی و آثار تمدن بشری می­باشد. لذا در راستای شکوفایی و بهره­گیری از این سرمایه الهی تدوین برنامه­ای جامع و پایدار ضروری است. اتخاذ راهکار ژئوتوریسم ضمن حفظ و ارتقا سرمایه بی­بدیل تالاب گاوخونی و حوضه پیرامون آن سبب شکوفایی حس غرور و مسئولین ساکنین منطقه درجهت پاسداشت هرچه شایسته­تر از این عرصه منحصر به­فرد می­گردد (فولادی و گندمکار، 1390). تالاب گاوخونی در بین عرض جغرافیایی '22 و °32 جنوبی و '15 و °32 شمالی و طول جغرافیایی '45 و °52 غربی و '59 و °52 شرقی واقع گردیده و در فاصله 140 کیلومتری جنوب شرقی اصفهان و 30 کیلومتری شهر ورزنه (نزدیک‌ترین شهر به تالاب) قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا 1470 متر می‌باشد و به­حالت مثلثی شکل دیده می‌شود. حداکثر عرض آن در حدود 50 کیلومتر و حد اکثر طول آن 25 کیلومتر است. عمق آب در اکثر نقاط آن اندک و در حدود یک متر می‌باشد که بر اساس مقدار آب ورودی به تالاب در طول سال تغییر می‌کند. این منطقه ناحیه‌ی بسته‌ای است که بین رشته کوه‌های زاگرس و کوه‌های مرکزی واقع شده و شاید به­صورت دره عمیقی بوده است که توسط رسوبات آبرفتی پر شده باشد. تالاب گاوخونی به‌صورت دریاچه‌ کوچک دایمی و یک منطقه فرورفته کویری است که از اطراف توسط ناهمواری‌های مختلف، تپه‌های شنی، گستره‌های نمکی و کویری و جنگل‌زار احاطه شده است. وسعت آن بالغ بر 47000 هکتار برآورد می‌شود که البته با مقدار آب ورودی به تالاب متغیر است. به­نحوی که در فصول پرباران و مرطوب سال آب بیشتری به تالاب وارد و بر وسعت آن افزوده می‌شود و با گرم شدن هوا در تابستان و کاهش آب ورودی از یک طرف و افزایش تبخیر از طرف دیگر از سطح تالاب نیز به‌مقدار چشمگیری کاسته می‌شود. موقعیت حوضه­ی آبخیز زاینده­رود که تالاب گاوخونی نیز در آن جای می­گیرد در شکل 1 و موقعیت جغرافیایی منطقه نشان داده شده است.

شکل 1. موقعیت جغرافیایی تالاب گاوخونی

یافته­های تحقیق:

    ارزش­های تالاب (عملکردها، خدمات و تولیدات) در جدول 1 بررسی شده­اند. اهمیت این ارزش­ها متضمن حفظ خود تالاب است:

الف-کارکردها

    امروزه کارکردهای زیادی برای تالاب­ها از قبیل تغذیه وتخلیه آب­های زیرزمینی­، کنترل سیلاب، تولید بیوماس، تامین آب، توریسم، تنوع­زیستی بالا، نگهداری رسوب و ده­ها کاربرد دیگر برشمرده شده است (غزالی­فر و زارعی، 1391). استفاده­ی خردمندانه از تالاب­ها به­عنوان وسیله­ای برای حفظِ هویتِ زیست­محیطی و فرهنگی منطقه در راستای یکی از اهداف اصلی کنوانسیون بین­المللی رامسر مطرح است. اکوسیستم و فرآیندهایی که منجر به تشکیل تالاب می­شوند؛ در حفظِ آب و تولید منابع غذایی نقش مهمی را برای بومیانِ منطقه ایفا می­کنند. تالاب­ها در انواع ساختاری متفاوت، نقشِ خدمت­رسانی و کارکردی مختلفی را برعهده دارند. تالاب­ها اکوسیستم­های منحصر به­فردی هستند که در طبیعت کارکردهای اکولوژیک مؤثری دارند که از آن جمله می­توان به کنترل سیلاب، تصفیه آب و تثبیت نوار ساحلی و ... اشاره نمود. از آن­جائی­که هیچ یک از تالاب­ها به­طور کامل در کارکرد اکولوژیک همانند دیگری نیست به همین دلیل میزان آسیب­پذیری آن­ها نیز متفاوت می‌باشد (نصیر احمدی و منوری، 1390). لذا با توجه به تفاوت­های تالاب­ها، در این پژوهش صرفا به بررسی کارکردهای تالاب گاوخونی پرداخته شد که در جدول 1 ذکر شده است.

جدول1. کارکردهای تالاب گاوخونی

یافته­های تحقیق، 1396

ب- خدمات

    در میان ذخایر آبی موجود در جهان، تالاب­ها که از آن­ها به­عنوان شاهکارهای خلقت خداوند یاد می­شود به­دلیل داشتن پتانسیل­های منحصر به­فرد و بعضا ناشناخته از جایگاه ویژه­ای برخوردار هستند. تالاب­ها و اکوسیستم­های آبی کشورمان ایران سرمایه­های گران­قدری هستند که از خدمات فراوانی برخوردارند و جهت پتانسیل­های زیست­محیطی­، جلب گردشگر­، زمینه‌های اقتصادی­، اجتماعی­، ورزشی و آموزشی نقش بسزایی دارند (رحیمی، 1392). از مهم­ترین خدمات تالاب­ها می­توان به تنظیم سیستم چرخش آب، فضای مناسب برای چرخه­ی زیست انواع و اقسام گونه­های گیاهی و جانوری و محیطی زیبا و جذاب برای سیاحت اهل گردش و تفریح در طبیعت اشاره کرد. در این بین تالاب گاوخونی به­عنوان مهم­ترین تالاب ناحیه­ی مرکزی ایران با دارا بودن شرایط خاص جغرافیایی، طبیعی و زیست­محیطی و ویژگی­های خاص خود دارای گنجینه­ی حفاظت شده از چشم­اندازهای طبیعی و آثار تمدن بشری است. به­طوری­که تالاب و حوضه­ی پیرامونی آن یکی از اولین سکونت­گاه­های بشری در حوزه­ی داخلی ایران بوده است (کمانداری و همکاران، 1392). خدمات منحصر به­فرد تالاب گاوخونی در جدول 2 قید شده است.

جدول 2.خدمات تالاب گاوخونی

یافته­های تحقیق، 1396

ج-تولیدات

    تولید فراورده­های شیلاتی، پرندگان و مواد خام در بسیاری از اکوسیستم­های تالابی، اتفاق می­افتد. در برخی تالاب­ها از نی‌های تالاب در سطح وسیعی برای ساخت چپر و سایبان­های سنتی، سقف خانه­های روستایی و صنایع دستی مورد استفاده قرار می­گیرند. تولیداتی که صرفا در تالاب گاوخونی صورت می­گیرد در جدول 3، ذکر شده است.

جدول 3. تولیدات تالاب گاوخونی

یافته­های تحقیق، 1396

نقاط نهایی ارزیابی اکولوژیکی

    نقاط نهایی ارزیابی در واقع شاخص­هایی هستند که طی فرایندهای طبیعی تالاب به­وجود آمده­اند (رحیمی­بلوچی و ملک محمدی، 1392). ارگانیسم­ها، جمعیت­ها، گونه­ها، جوامع، فرایندهای طبیعی و هر آن­چه باید برای بقای اکوسیستم حفظ شود، نقاط نهایی اکولوژیکی هستند. در این تحقیق تمرکز بر شرایط محیط­زیستی تالاب گاوخونی در محیط­های فیزیکی، شیمیایی و زیستی است و کلیه عوامل تنش­زا و استرس­هایی که باعث برهم خوردن تعادل اکولوژیکی و همچنین به خطر افتادن موجودیت و بقای تالاب می­شود، مورد بررسی قرار می­گیرد. مهم­ترین نقاط نهایی اکولوژیکی تأثیرپذیر در تالاب با در نظر گرفتن تالاب به­عنوان جزئی از یک اکوسیستم بزرگتر به­همراه شاخص­های آن در جدول 4 ارائه شده است.

جدول 4. مهم­ترین نقاط نهایی تأثیر پذیر در تالاب

یافته­های تحقیق، 1396

بحث و نتیجه گیری:

    تالاب­ها، مهم­ترین، با ارزش­ترین و پیچیده­ترین اکوسیستم­های روی زمین هستند و دلیل آن هم کارکردهای متنوعی است که هر یک منافع اقتصادی، اجتماعی، زیست­محیطی و علمی زیادی را دربرمی­گیرند. تالاب­ها به­عنوان غنی­ترین اکوسیستم محسوب می­شوند و بیشترین تنوع­زیستی را دارند و امروزه به­عنوان یک منبع درآمد برای خانواده به­خصوص در مناطق محروم محسوب می­شود. ارزش اکولوژیک یک تالاب 10 برابر جنگل­ها و 200 برابر زمین­های زراعی است اما صیانت و حفظ تالاب­ها کمتر مورد توجه قرار می­گیرد براساس برآوردهای جهانی هر هکتار تالاب بین 8 تا 21 هزار دلار ارزش مادی دارد، اما در کشور ما این منابع طبیعی ارزشمند به­دلیل غفلت مسئولان رو به نابودی است. تالاب گاوخونی به­عنوان یکی ازتالاب­های مهم بین­المللی کشور دراستان اصفهان واقع شده و نقش کلیدی را درحفاظت خاک، پالایش زیست­محیطی و حفاظت از تنوع‌زیستی ایفا می­کند. وجود جاذبه­های طبیعی، تاریخی، مذهبی و خدمات سیاحتی و گردشگری موجود درحوزه آبخیز زاینده­رود -گاوخونی، ضرورت اولویت بخشیدن برنامه­ریزی­های استانی به این بخش را می­طلبد. تالاب گاوخونی با تثبیت پوشش گیاهی مانع از حرکت شن­های روان به نواحی شرقی استان اصفهان از جمله ورزنه می­گردد و نقش مؤثری در مهار بیابان­زایی و همچنین تغذیه آب­های زیرزمینی ایفا می­کند. وقوع دوره­های خشکسالی و نیزعدم تعادل بین منابع و مصارف آب درحوزه آبخیز زاینده­رود و نیز آلودگی­های صنعتی شهری و پسأب­های کشاورزی به آب رودخانه زاینده رود منجر به افت سریع کمی­-کیفی و تخریب کاکردهای اکولوژیکی تالاب گاوخونی گردیده است. باتوجه به ارزش­های ویژه این تالاب که به تفصیل دراین مقاله آورده شده است لزوم حفاظت و مدیریت حوزه آبخیز زاینده رود به­خصوص درچالش خشکسالی­های اخیر و نیز به­کارگیری پروژه­های احیایی و برنامه پایش و ارزیابی آن از اهم وظایف به­شمار می­رود. تالاب گاوخونی با مساحت حدود 64 هزار هکتار به­دلیل اختصاص نیافتن حقابه در سنوات قبل به­طور کامل خشک شده و نیازمند آب است. از آن­جایی­که این تالاب در فهرست تالاب­های بین­المللی کنوانسیون رامسر قرار دارد و به شدت در معرض خطر قرار گرفته است، نیاز به اقدامات فوری جهت بهبود شرایط اکولوژیکی تالاب احساس می­شود. به­همین منظور، در ابتدا باید معیارهای تهدید­کننده تالاب شناسایی شوند. تخریب پوشش گیاهی تالاب و اطراف آن در اثر پیش روی کویر و چرای بی­رویه­ی دام در منطقه، قطع یکسره­ی بیشه­زارها، تاغ­زارها و درختچه­های اطراف تالاب، ورود زهاب اراضی کشاورزی و پساب­های صنعتی و شهری به رودخانه­ی زاینده­رود و تالاب گاوخونی، نوسانات ورودی آب به تالاب و عدم تخصیص حقابه­ی طبیعی آن (ناشی از مدیریت نادرست منابع­آبی در بالادست) به­میزان 10 الی 15 درصد از کل حجم دبی سالانه­ی زاینده رود که میزان آن را یک میلیارد و هفتصد میلیون مترمکعب برآورد می­کنند، افزایش رسوبات سطح بستر تالاب، صید و شکار بی­رویه­ی ماهی و پرندگان از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده این تالاب محسوب می­شوند (درویش، 1388).  تالاب گاوخونی در گذشته از لحاظ تنوع پوشش گیاهی و آبزیان و حیات­وحش­، به­مراتب غنی­تر از حال بوده و جانورانی مانند: گورخر­، آهو­، یوزپلنگ­، خوک و پرندگانی شبیه فلامینگو­، مرغابی­، آنقوت­، تنجه ، غاز خاکستری و ... در آن به­وفور وجود داشته است. بیش از سی نوع پوشش گیاهی نیز در تالاب وجود دارد از جمله تاغ، گز، اشک، گون، شور، پرند، قیچ و ... که اکنون تنها درختان گز و نیزارها به چشم می­خورد. در حال حاضر به­دلیل صید و شکار بی­رویه از یک طرف و آلودگی و کاهش شدید آب در نتیجه ورود فاضلاب­ها و احداث سد زاینده­رود از طرف دیگر، روز به روز از تعداد پرندگان گاوخونی کاسته شده و به مرحله نابودی کامل رسیده است­. افزون بر آن افزایش بهره­برداری از آب زاینده­رود جهت مصارف کشاورزی­، صنعت و نوشیدن، همانند پروژه عظیم آب­رسانی به یزد باعث افت شدید آب ورودی به تالاب شده است و اکوسیستم تالاب را در معرض مرگ تدریجی قرار داده است. به­دلیل خشکسالی سال­های اخیر، استفاده بی­رویه از آب زاینده رود و به­دنبال آن گرمای شدید هوا، آتش­سوزی­هایی رخ داده است که عمده پوشش­گیاهی منطقه را نابود ساخته است. امید آن­که با ارائه­ی روش­های مدیریتی مناسب و مطلوب، راه­کارهای مؤثری برای حفظ این زیستگاه باارزش اندیشیده شود. با توجه به تغییرات ایجاد شده در شرایط طبیعی تالاب و بررسی امکانات و محدودیت­های موجود در منطقه، برنامه­های مدیریتی زیر برای احیاء و بازسازی تالاب، قابل ارائه و اجرا است:

1- همه­ی مسئولان و کارشناسان در هر حوزه­ی کاری، مسلح و مسلط به قوانین مرتبط با کار و مسئولیت خود باشند و به وظایف قانونیشان عمل کنند.

2- اقدامات تمامی دستگاه­های مرتبط با زاینده­رود مانند وزارتخانه­های نیرو، جهاد کشاورزی و شرکت­های آب منطقه­ای، سازمان حفاظت محیط­زیست، سازمان میراث فرهنگی، شهرداری و دیگر مراجع مرتبط باید مورد بازبینی قرار گیرد، اشتباهات آن­ها جبران، و با خاطیان برخورد گردد.

3- اصلاح شبکه­های آب­رسانی در صنعت، شرب و کشاورزی.

4- اعمال مدیریت صحیح در سیستم توزیع آب رودخانه­ی زاینده­رود و غنی کردن آب چاه­ها و قنوات.

5- جلوگیری از افزایش حجم واحدهای صنعتی حوضه.

6- آموزش گسترده، عملی، مفید و مستمر کشاورزان در زمینه­ی نحوه­ی کاربرد علمی و بهینه­ی کودها و سموم شیمیایی.

7- محدودسازی استقرار صنایع و واحدهای آلوده کننده در سرشاخه­های رودخانه­ی زاینده­رود.

8- نظارت علمی و مستمر بر فعالیت واحدهای صنعتی و آلاینده­ی محیط در کل سطح حوضه جهت پایش میزان آلودگی­ها.

9- تعیین فون و فلور حوضه جهت تعیین گونه­های گیاهی و جانوری در معرض تهدید یا انقراض.

10- آمایش سرزمین جامع حوضه منطبق با مطالعات جدید و بررسی­های صورت گرفته و شناخت و آگاهی از وضعیت دقیق منابع و سیستم حساس حوضه بر پایه­ی اصول علمی.

11- نظارت عالیه بر ارزیابی زیست­محیطی طرح­های توسعه­ای در حوضه­ی زاینده­رود و پیگیری اعمال ضوابط زیست­محیطی بر آن­ها.

12- فرهنگ­سازی و افزایش آگاهی عمومی، امروزه حفاظت از منابع­طبیعی، بدون توجه به نقش جوامع محلی و بومی به‌منظور حفاظت نوین و بهره­برداری پایدار، امکان­پذیر نیست. جوامع حاشیه­نشین و پیرامون تالاب­ها باید ضمن بهره­مند شدن از منافع حاصل از تالاب­ها، به تمامی ارزش­ها و کارکردهای تالاب­ها واقف شوند (مجنونیان، 1377). به­همین دلیل، زمینه­سازی برای ارتقای فرهنگ عمومی و مشارکت افراد محلی در مدیریت تالاب حائز اهمیت است.