نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی
چکیده
هدف اصلی این پژوهش بررسی نحوه اثرگذاری فاوا بر توسعهپایدار در محدوده جغرافیایی کشور ایران با استفاده از شاخصهای پایداری بوده است. در این مطالعه، پس از تعریف و ارایه شرح مختصری از حوزههای توسعهپایدار و فاوا و مشخص نمودن شاخصهای اندازهگیری آنها، مدلهای مطرح در این دو حوزه بررسی گردید. در ادامه به مرور مطالعات پیشین در این خصوص پرداخته شد. سپس با توجه به شاخصهای پایداری مستخرج از منابع معتبر بینالمللی، مطالعات نظری و مشاوره خبرگان در دو حوزه مذکور، مدل مفهومی پیشنهادی برای بررسی تاثیر متقابل این دو حوزه مطرح گردید. این مدل با استفاده از روشهای کمی و از طریق پرسشنامه ساختاریافته تدقیق شده و وزن و میزان تاثیر هریک از مقولههای آن محاسبه و در نهایت مدل تحلیلی پژوهش ارایه گردید. در این تحقیق از روش اکتشافی برای شناسایی مساله، روش کتابخانهای برای بررسی و مطالعه اطلاعات پیشین و سوابق تحقیق استفاده گردید. در نهایت از طریق مصاحبه با متخصصین عوامل اصلی بهمنظور طراحی و تبیین مدل اولیه شناسایی و از روش کمی برای تدقیق و اعتبارسنجی مدل استفاده گردید. با توجه به مدل ارایه شده میزان و نحوه اثرگذاری ابعاد فاوا بر شاخصهای پایداری مشخص گردید. بهطور کلی میتوان نتیجه گرفت که توسعه فاوا موجب ارتقای اغلب شاخصهای پایداری شده است. در خصوص هر شاخص به تنهایی نیز میزان اثرگذاری مشخص گردیده است.
کلیدواژهها
موضوعات
1- مقدمه
با رشد سریع کشورهای پیشرفته کنونی خصوصاً پس از جنگ بینالملل دوم، جهان، با دو مشکل پیشبینی نشده تخریب وسیع محیطزیست و گسترش فقر و نابرابری مواجه شد. از آن تاریخ تا کنون تعاریف توسعه با محوریت رفع این دو عارضه مورد تجدیدنظر قرار گرفته است.
در کشور ما نیز مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی به صور مختلف قابل رویت میباشند. بیسوادی، فقر، اشتغال، آلودگی هوا، ریزگردها و تخریب جنگلها و مشکلاتی از این قبیل زندگی مردم را تحتالشعاع قرار داده است. این مشکلات در دایره وسیعتری از مواردی است که در توسعهپایدار به مقابله با آنها توجه شده است.
یکی از شاخههای مهم علم و فناوری که میتواند نقش موثری در تعدیل این عوارض داشته باشد، ارتباطات و فناوری اطلاعات (فاوا) است. فاوا در غالب امور جوامع نوین نفوذی چشمگیر داشته است و شاید تصور زندگی در قرن حاضر بدون آن غیرممکن باشد.
در این پژوهش بهدنبال شناسایی مدلها و شاخصهای توسعه فاوا و توسعهپایدار و ابعاد آن بودهایم. بدین منظور ابتدا مطلعات نظری انجام شد. در این مطالعات مدلهای مختلف توسعه فاوا و توسعهپایدار و همچنین مدلهایی که اثرگذاری متقابل این دو حوزه نشان میدادند بررسی گردیدند. پس از آن به مرور سوابق و مطالعات پیشین در خصوص موضوع پژوهش پرداخته شد. مطالعات انجام شده دو کاستی مهم داشتند. اولا مطالعهای که هر سه بعد توسعهپایدار را مد نظر قرارداده باشند ملاحظه نگردید. ثانیا عموما مطالعات در سطح جهانی یا مجموعهای از کشورها انجام شده بود و مطالعه خاص برای کشور ایران با استفاده از شاخصهای پایداری در سوابق و پیشینه تحقیق یافته نشد.
1-1- توسعهپایدار
مباحث رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و انسانی و ترکیب آن با توسعه محیطی پارادایم جدیدی در توسعه فراهم میکند، توسعهای که بر عدالت بین نسلی و درون نسلی و عدالت اجتماعی تاکید دارد و حفاظت از محیطزیست جزء محورهای اصلی آن است. این پارادایم جدید که پارادایم پایداری و توسعهپایدارنامیده میشود دارای ابعاد گوناگونی است که مهمترین آنها ابعاد محیطی، اقتصادی و اجتماعی میباشند. توسعهپایدار دارای ابعاد و جنبههای گوناگونی است که اصلیترین آنها بهشرح زیر است.
به خطر افتادن نسل موجودات زنده، انهدام جنگلها و آلوده شدن هوا و آب، کمیت یا مقدار انرژی مصرف شده و استفاده از مواد خطرناک از جنبههای مورد توجه توسعهپایدار از منظر زیستمحیطی میباشند. یک نظام محیطزیست پایدار باید از منابع حیاتی حمایت کند، و از بهرهبرداری بیرویه از منابع تجدیدناپذیر و نیز از کارکردهایی که منجر به تخریب محیطزیست میشود، جلوگیری کند.
جنبههای اقتصادی متفاوت با جنبههای مالی است. جنبه مالی مرتبط با ترازنامه مثبت مالی و توانایی یک سازمان برای نیازهای انسانی و یا زیستمحیطی است، لیکن جنبه اقتصادی از ترازنامه مالی فراتر است و مواردی را مانند فقر جهانی، تاثیر نظام اقتصادی بر بازرگانی، سرمایهگذاری و توزیع ثروت و همچنین تولید ناخالص ملی و تولید ناخالص داخلی را شامل میشود. یک نظام اقتصادی پایدار باید به تولید کالاها و خدماتی بپردازد که از بیتعادلی جامعه در بخشهای مختلف اقتصادی جلوگیری نموده و به تولیدات کشاورزی و صنعتی آسیب وارد ننماید.
بعد اجتماعی مربوط به انسان و دربرگیرنده حقوق بشر است. دسترسی برابر مردم به آموزش و بهداشت و یا عدم استثمار و سوء استفاده از انسان مربوط به این بعد میباشند. یک نظام اجتماعی پایدار باید به توزیع برابر منابع و تسهیلات اجتماعی شامل بهداشت، آموزش و پرورش، برابرهای جنسیتی، پاسخگویی سیاسی و مشارکت دست یابد (زاهدی، 1391).
در دیدگاهی دیگر توسعهپایدار مفهومی چند وجهی، دارای ابعاد گوناگون با ارتباطات دو سویه و تعاملی است و شامل توسعه معنوی، توسعه انسانی، توسعه اجتماعی، توسعه فرهنگی، توسعه سیاسی و توسعه اقتصادی میشود. منابع انرژی، منابع طبیعی، منابع حیاتی از منابع زیستمحیطی توسعهپایدار میباشند. سرمایه اجتماعی (شامل نهادسازی و همبستگی اجتماعی) و پویایی اجتماعی از مولفههای اجتماعی توسعهپایدار محسوب میشوند. در نهایت نیروی کار، سرمایه، فناوری یا تکنولوژی و اطلاعات که زیربنای تولید ناخالص ملی و داخلی میباشند را میتوان از مولفههای اقتصادی توسعه پایدار برشمرد (خاتون آبادی، 1385).
مدلهای توسعهپایدار
برخی از الگوهای توسعهپایدار در ادامه آورده شده است. با توجه به تفاوتهای قابل ملاحظه در ظاهر آنها، تقریبا همگی آنها توسعهپایدار را متکی بر سه محور محیطزیست، اقتصاد و اجتماع میدانند. این مدلها عبارتند از:
1- مدل سه پایهای پایداری که در آن توسعهپایدار بر سه ستون اجتماع، اقتصاد و محیط طبیعی استوار گردیده است.
شکل 1: مدل سه پایهای پایداری
2- مدل سه کرهای که تحقق پایداری را مبتنی بر تحقق سه بعد اجتماع، اقتصاد و محیطزیست میداند.
شکل 2: مدل سه کرهای
در مدلهای مختلف توسعه پایدار همواره توسعه محیطی، اقتصادی و اجتماعی مورد تاکید قرار گرفتهاند. ولی در برخی از آنها علاوه بر سه بعد فوق بعد سیاسی و مواردی دیگر نیز لحاظ شده است.
1-2-فناوری ارتباطات و اطلاعات (فاوا)
فناوری اطلاعات با مسائلی مانند استفاده از رایانههای الکترونیکی و نرمافزار سروکار دارد تا ذخیره، پردازش، انتقال، تبدیل، حفاظت و بازیابی اطلاعات به شکلی مطمئن و امن انجام پذیرد. فاوا در اداره امور عمومی (مانند توسعه شهری و روستایی، ترابری) بهبود و ارتقاء سطح زندگی مانند (بهداشت، آموزش و پرورش، محیطزیست، کشاورزی) تشریک دانش و بهبود دسترسی به اطلاعات، بهکارگیری فاوا در بخش کسبوکار مانند (تولید کارخانهای، تجارت الکترونیکی، گردشگری و صنعت مسافرت) اثرات مشهودی دارد.
همچنین سرفصلهایی مانند سلامت و بهداشت، فرصتهای شغلی، کسبوکار، امنیت، محیطزیست، توسعه منطقهای، حقوق بشر و آموزش از فاوا تاثیر میپذیرند؛ ضمن آن که در بسیاری از موارد این ارتباط میتواند دو سویه باشد.
فاوا میتواند اثرات مثبت و منفی بر توسعهپایدار داشته باشد. از یک سو توسعهپایدار به کمک فاوا میتواند با کارایی و اثربخشی بالاتری تحقق یابد و از طرفی دیگر فاوا خود نیز در نقش یک محصول (یا خدمت) و یا در نقش یک ابزار برای توانمندسازی سایر بخشها میتواند مانعی در جهت تحقق توسعهپایدار باشد.
مدلهای توسعه فاوا
دستهبندیهای مختلفی برای مدلهای توسعه فاوا وجود دارد. در یک دستهبندی، این مدلها به مدلهای عام، مدلهای خاص (حوزهای)، و در دستهبندی دیگر به مدلهای سطح خرد و سطح کلان و در جایی دیگر این مدلها را به مدلهای کارکردی و غیرکارکردی (غیرعملکردی) تقسیمبندی شدهاند (شریفی و همکاران، 1394).
مدل مفهومی توسعه فاوا مناسبترین و جامعترین مدل برای معماری فاوا است و برای بررسی ارتباط فاوا با توسعهپایدار مناسب میباشد. این مدل اولاً از جامعیت خوبی برخوردار بوده و مولفههای اصلی توسعهپایدار در ابعاد اجتماع، اقتصاد، محیطزیست و سیاست را در بر گرفته و ثانیاً هماهنگی زیادی با ابعاد توسعهپایدار دارد.
همانطور که در شکل 4 نشان داده شده است، در مدل سه بعدی توسعه فاوا از سه محور راهبردی توسعه، زیرساخت فناورانه و خدمات فاوا برای دستهبندی مقولههای مطرح در این حوزه استفاده شده است. محور زیرساخت فناورانه شامل پژوهش فاوا، دسترسی فاوا، اعتماد و امنیت عمومی، مهارت و یادگیری فاوا، محتوای الکترونیکی و زیرساخت میباشد. حاکمیت فاوا و سیاستگذاری و هماهنگی فاوا در بخش راهبردی قرار میگیرند و در نهایت، محور خدمات فاوا شامل کسب وکار الکترونیکی، صنعت فاوا، امنیت، دولت و خدمات عمومی، سلامت الکترونیکی و یادگیری الکترونیکی میباشد (شریفی و همکاران، 1394).
شکل 4: مدل مفهومی توسعه ساختار فاوا
مدل مفهومی مذکور، نمایشگر ارتباط جداییناپذیر بخشهای مختلف اعم از کاربرد، راهبرد توسعه و توانمندسازی در فرآیند توسعه فاوا میباشد.
1-3- اثرگذاری متقابل فاوا و ابعاد توسعهپایدار
در این پژوهش بهدنبال بررسی نحوه تاثیر و سنجش اثرگذاری فاوا بر توسعهپایدار هستیم. بدین منظور ابتدا مطالعات انجام شده در این حوزه را بررسی، سپس ابعاد و مولفههای هر یک از مفاهیم را استخراج و ارتباط آنها را با هم بررسی میکنیم. در نهایت مدلی برای سنجش این اثرات ارایه خواهیم نمود. این مدل برای برنامهریزی و سیاستگذاری کلان در توسعه فاوا کاربرد خواهد داشت.
مدل مفهومی فاوا نشان دهنده پوشش آن بر حوزههای دربرگیرنده ابعاد و مولفههای اصلی توسعهپایدار است. لذا اثرات غیرقابل انکاری بر توسعهپایدار (محیطزیست، اقتصاد و اجتماع) دارد که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.
فاوا در اغلب امور جوامع نوین نفوذی چشمگیر داشته است. همزمان با افزایش میزان آلودگی ناشی از توسعه اقتصادی و رشد مصرف، استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات توانسته در کشورهای توسعه یافته برخلاف دیگر کشورها روندِ رشد آلودگی را تعدیل نماید و از این طریق کیفیت محیطزیست ارتقاء دهد. (آزادنیا و پیری، ۱۳۹۳).
فاوا باعث کاهش نیاز جوامع به مواد طبیعی موجود در محیطزیست می شود همچنین میزان ضایعات ورودی به محیطزیست را کاهش میدهد (Houghton, 2009).
تاثیر فاوا بر محیطزیست
رابطه تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات با محیطزیست یکی از موضوعات پیچیده و چند بعدی است. فاوا میتواند هم تاثیر مثبت و هم منفی بر پایداری محیطزیست داشته باشد. فاوا یک ابزار قوی برای جوامع جهت محافظت از محیطزیست فراهم مینماید. امکاناتی که فاوا برای ارتباطات بشری فراهم مینماید باعث کاهش نیاز جوامع به مواد طبیعی موجود در محیطزیست میشود همچنین میزان ضایعات ورودی به محیطزیست را کاهش میدهد. از سوی دیگر، تولید و توزیع تجهیزات فاوا خود نیازمند مصرف انرژی و مواد بوده و با توجه به اینکه تجهیزات فاوا دارای چرخه حیات کوتاه میباشند، باعث افزایش پسماندهای الکترونیکی ورودی به محیط زیست میشوند (Houghton, 2009).
در ارتباط با اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حوزه محیطزیست میتوان موضوع را از جنبههای مختلفی بررسی نمود. زیرا مصادیق و تبعات بهکارگیری این فناوری در شئون مختلف زندگی انسان مشهود بوده و قابل بررسی است. تبعات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیطزیست در سه رده مجزا به شرح زیر قابل تقسیم میباشند:
الف- رده اول (سطح یک): در این سطح آن بخش از تبعات (پیامدها) محیطزیستی فناوری اطلاعات و ارتباطات بررسی میشود که صرفاً ناشی از تولید تجهیزات این حوزه و استفاده از آنهاست که به اصطلاح تبعات مستقیم نامیده میشوند و به دو گروه تبعات منفی و مثبت تقسیم میشوند. تبعات منفی، آن بخش از تبعات محیطزیست است که از فرایند تولید محصولات فاوا مانند سختافزارهای رایانهای، کابلهای شبکه، مانیتورها، تبعات ناشی از دفع و معدومسازی تجهیزات فاوا و ... حاصل میشود. تبعات مثبت نیز بیشتر ناظر به قابلیتهایی است که از تولید و عرضه محصولات فاوا بهدست میآید. برای مثال دستگاههای الکترونیکی نشانگر آلودگی، کنترلهای الکترونیکی و ... .
ب- رده دوم (سطح دو): در این سطح، آن بخش از آثار محیطزیستی فاوا (همچون کاربرد فاوا در فرایند تولید، توزیع و مصرف) مدنظر میباشد که در قالب مجازیسازی و افزایش امکان دسترسی میان عاملین اقتصادی، بخشهای کلان اقتصاد را تحت تأثیر قرار میدهند.
ج- رده سوم (سطح سوم): این سطح به آن بخش از تبعات تحریککننده و انگیزشی فناوری اطلاعات و ارتباطات باز میگردد که باعث میشود از مجرای رشد اقتصادی بالاتر، مصرف کل اقتصاد (در مقایسه با حالتی که از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده نمیشود) افزایش یابد که به آثار ارتجاعی و بازگشتکننده معروف میباشند. ذکر این توضیح نیز ضروری است که اندازه نسبی هر یک از این آثار (در سه رده مطرح شده) یکسان نیستند و بدون شک آنچه در قالب تبعات بهرهگیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در رده دوم مطرح میشود، به مراتب قابل توجهتر از دو سطح دیگر است (OECD, 2001).
تقسیمبندی اثرات مثبت و منفی ICT بر محیطزیست در جدول 1 نشان داده شده است.
جدول 1: تقسیمبندی اثرات مثبت و منفی ICT
|
اثر مثبت |
اثر منفی |
اثر نوع اول یا اثر مستقیم |
بهکارگیری ICT، مانند استفاده از ICT برای نظارت و کنترلهای زیستمحیطی |
اثرات زیستمحیطی تولید و استفاده از ICT، مانند ضایعات الکترونیکی |
اثر نوع دوم یا اثر غیرمستقیم |
تغییر ساختارها به سمت غیر مادی نمودن |
جانشینی غیر کامل ICT برای سایر مواد |
اثر نوع سوم |
تغییر سبک زندگی مانند هدایت مصرف به سمت مصرف سبز |
اثر انعکاسی یا بازگشتی |
تاثیر فاوا بر اقتصاد
هدف از این بخش بررسی اثر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات فاوا بر رشد اقتصادی است. نتایج حاصل از یک تحقیق گویای آن است که فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای مورد بررسی (منتخب در حال توسعه) اثر مثبت و معناداری دارد. بهعبارت دیگر استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند تولید موجب افزایش رشد اقتصادی در کشورهای مورد بررسی ازجمله ایران میشود (جعفری و صمیمی، 1391).
بررسی تحولات اقتصادی جهان در دهههای اخیر حاکی از تفاوت اساسی این تحولات نسبت به گذشته است که عمده این اختلافها مربوط به انقلابی است که در این دههها رخ داده است. پژوهشها گویای آن است که در سال 1965 فناوری اطلاعات و ارتباطات حدود 5 درصد از هزینههای سرمایهگذاری شرکتها را به خود اختصاص داده است، این رقم در دهه 1980 به 15 درصد افزایش یافت و در ابتدای دهه 1990 هزینههای سرمایهگذاری فناوری اطلاعات شرکتها به 20 درصد و در انتهای دهه 1990 و آستانه ورود به هزاره سوم به 50 درصد هزینههای سرمایهگذاری شرکتها افزایش یافته است (شیری 1385). فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضا تأثیر میگذارد. در طرف تقاضا از طریق تابع مطلوبیت بر رفتار اقتصادی مصرف کننده تأثیر میگذارد و در طرف عرضه بر رفتار تولید کننده موثر است (مشیری و جهانگرد، 1383).
تجربه نشان داده است معمولا کشورهایی که انباشت سرمایه در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشتری دارند، سریعتر از کشورهایی رشد میکنند که انباشت سرمایه در این بخش کمتر است (Dedrick & et al, 2003).
تاثیر فاوا بر اجتماع
بعد اجتماعی توسعهپایدار به رابطه انسان و انسان، تعالی رفاه افراد، سلامت و بهداشت و خدمات آموزشی، توسعه فرهنگهای مختلف و برابری و رفع فقر مربوط میشود. همچنین اقتصاددانان نقش نظامهای اجتماعی را در نیل به فرآیند پایدار رشد اجتماعی به کمک دو اصل" سرمایه انسانی" و "سرمایه اجتماعی" توضیح میدهند.
در بعد اجتماعی توسعهپایدار میتوان به آیندهنگری و مسئولیتی که نسبت به نسلهای آینده و تامین نیازهای آنها وجود دارد، سلامت جامعه و توجه به بهداشت و کیفیت زندگی مردم، عدالت اجتماعی، مشارکت مردمی و تاکید بر حس جمعگرایی و تصمیمگیری شفاف و آموزش مردم اشاره کرد. در این مفهوم جامعه پایدار فقط به توسعه کمی و کالبدی علاقهمند نیست، بلکه به توسعه کیفیت نیز توجه دارد و به دنبال فرآیند پایدار زندگی برای نسل حاضر و نسلهای آینده است.
توسعه فاوا در برنامههای نظام آموزش و پرورش گامهای موثر و ماندگاری است که میتواند تحول کیفی اهداف، برنامهها، روشها، شیوهها و در نتیجه اثربخشی آموزش و پرورش را به دنبال داشته باشد. پیشبینی میشود با توسعه فاوا رویههای دیرینه و مشکلات لاینحل، از قبیل امور کاربردی آموزش و پرورش، تمرکز روی توانایی و نیازهای فراگیران، نهادینه کردن دانشآموز محوری به جای کلاس محوری و تغییر نقش معلم بهعنوان راهنمای دانشآموزان و نهایتاً اصالت بخشیدن به آموزش مادامالعمر محقق خواهد شد؛ اما آنچه در این میان حلقه مفقوده تفکرات آموزشی را تشکیل میدهد و توجه به آن حائز اهمیت است دقت در کاربرد مثبت و منفی فناوریهای اطلاعات و ارتباطات در نظام آموزش و پرورش میباشد (امینپور، فرزانه، 1386).
1-4- مدلهای اثرگذاری ارتباطات و فناوری اطلاعات
در خصوص اثرگذاری متقابل فاوا و ابعاد توسعهپایدار مدلهای متعددی ارایه شده است. در ادامه سه نمونه از معتبرترین آنها مورد بررسی قرار گرفته است.
مدل اندازهگیری اثرات جامعه اطلاعاتی
این مدل توسط OECD در سال 2007 ارایه گردیده است. همانطوری که در شکل 5 مشاهده میشود جامعه اطلاعات به دو طریق اثرات خود را بروز میدهد. یک سری اثراتی ناشی از بعد تقاضا (کاربرها و کاربردها) بوده که هدف آنها دولت (از طریق توسعه دولت الکترونیک) افراد و خانوارها (از طریق بهداشت و آموزش الکترونیک) و کسب وکارها (از طریق تجارت الکترونیک) را در بر میگیرد.
سری دوم اثراتی ناشی از بعد عرضه (تولید و محصولات) بوده که به اجتماع، اقتصاد و محیط مربوط میشود. محتوی، رسانه و محصولات تولید شده در بخشهای مختلف فاوا را در بر میگیرد.
اثرات جامعه اطلاعاتی |
اثرات ناشی از بعد بخشها (اجتماع، اقتصاد، محیط، ...)/ (تولید و محصولات) |
اثرات ناشی از بعد تقاضا (کاربرها و کاربردها) |
دولت، کاربرد و هزینه |
افراد، خانوارها دسترسی و کاربرد و هزینه |
کسب و کار کاربرد و هزینه |
محتوا و رسانه (محصولات) |
محصولات و بخشهای ICT |
اندازه گیری آسانتر؟
|
اندازه گیری مشکلتر؟
|
شکل 5: مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیطزیست (OECD) |
مدل UNCTAD
مدل بعدی که توسط UNCTAD ارایه شده است (شکل 6) ارتباط میان اثرات فاوا را نشان میدهد. در این مدل حوزههای مثبت و منفی از اثرات فاوا که از طریق عرضه و تقاضای فاوا ایجاد میشود، نشان داده شده است.
این مدل بیان میکند که اثرات فاوا در حوزههای اقتصاد، اجتماع و محیط خود را نشان میدهند. این اثرات از طریق عرضه و تقاضا برای فاوا شکل میگیرد و تحت تاثیر عوامل زیر میباشد:
- زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات موجود
- سطح تحصیلات، مهارتها، درآمد
- مقررات و سیاستهای دولت درخصوص ICT و میزان توسعه دولت الکترونیک
حوزههایی که بواسطه عرضه و تقاضا ICT بهصورت مثبت و منفی متأثر میگردند |
اقتصاد
|
جامعه |
محیط |
زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات موجود
|
سطح تحصیلات، مهارتها، درآمد |
مقررات و سیاستهای دولت درخصوص ICT (دولت الکترونیک) |
عملکرد اقتصادی |
حریم خصوصی و امنیت |
مشارکت شهروندان |
نوآوری و پژوهش |
افراد و جوامع |
تحصیلات |
سلامتی |
استخدام |
کاهش فقر |
شکل 6: مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیطزیست (OECD) |
مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیطزیستِ سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)
مدل دیگری که توسط OECD ارایه شده هماهنگ با دو مدل پیشین بوده و به نوعی تکمیل کننده آنها میباشد. در دو مدل قبل به بعد محیطزیست کمتر توجه شده است. مدل اخیر نیز مانند دو مدل قبل، اثرات فاوا را به دو بعد عرضه (کالاها، خدمات) و تقاضا (کاربران و کاربردها) تفکیک مینماید و زیرساخت، محتوی و رسانه را از واسطهای اثرگذاری میداند.
این مدل نشان دهنده آن است که عرضه و تقاضای فناوری اطلاعات هریک به نحوی برمحیطزیست اثر گذارند. یعنی ما مجموعهای از اثرات ناشی از عرضه فاوا و مجموعهای از اثرات ناشی از تقاضای فاوا بر محیط را داریم. از طرف دیگر یک سری از اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیطزیست نیز وجود دارند که خود جای بررسی و بحث دارد.
1. اثرات ناشی از عرضه فاوا بر محیط
بخش عمدهای از این تاثیرات ناشی از عرضه محصولات فاوا مانند کامپیوتر و تجهیزات جانبی آن، تجهیزات مخابراتی، تجهیزات الکترونیکی مشتریان، کالاها و تجهیزات جانبی فاوا، خدمات ساخت تجهیزات فاوا، نرمافزارهای تجاری، خدمات مشاوره فاوا، خدمات مخابراتی، خطوط اجارهای مخابرات، سایر خدمات فاوا..... میباشند.
2. اثرات ناشی از تقاضای فاوا بر محیطزیست
برخی از اثرات ناشی از تقاضای فاوا بر محیطزیست عبارتند از:
الف- اثرات استفاده از فاوا در بهبود خروجیهای محیطزیست مانند: کارایی، نظارت، مدلسازی، مدیریت و انتشار
ب- اثرات استفاده فاوا که منجر به خرابیهای محیطی میشود مانند: مصرف انرژی، آلودگی ناشی از انهدام تجهیزات از رده خارج شده
3. اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیطزیست
ترویج و توسعه دانش با تسهیلات ایجاد شده بهواسطه فاوا (محتوی و رسانه) از اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیطزیست میباشد.
شکل 7: مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیطزیست (OECD) |
(1)عرضه فاوا (کالاها، خدمات) اثرات مستقیم |
(2)تقاضای فاوا (کاربران و کاربردها) اثرات مستقیم
|
(3)زیرساخت فاوا |
(4) محتوی و رسانه
|
(5)اثرات محصولات فاوا بر محیطزیست |
(6)اثرات کاربردهای فاوا بر محیط زیست
|
(7)اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیطزیست |
2- مروری بر مطالعات انجام شده
برای بررسی و جمعبندی مطالعات انجام شده دیدگاههای مختلفی وجود دارد. یک روش بررسی مطالعات، به ترتیب تاریخ انجام آن میباشد که مزایای خاص خود را دارد. این روش به ما امکان بررسی سیر تحول و تکامل مبحث مورد نظر را خواهد داد. دیدگاه بعدی تقسیم کردن مطالعات انجام شده به داخلی و خارجی است. در این روش امکان مقایسه نقاط نظر پژوهشهای داخلی و خارجی آسانتر خواهد بود. روش سوم تقسیمبندی موضوعی مطالعات بوده و مزیت آن امکان تمرکز بر حوزههای مختلف پژوهش میباشد. در این تحقیق با توجه به وسعت سرفصلهای فاوا و توسعهپایدار دیدگاه تلفیقی و با محوریت موضوعی انتخاب شده است. بدین ترتیب که در مرتبه اول مطالعات انجام شده را به سه محور اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی، اثر رشد اقتصادی بر کیفیت محیطزیست و فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیطزیست تقسیم نموده و در مرتبه دوم با لحاظ نمودن ترتیب زمانی در هرگروه مطالعات داخلی و خارجی نیز به صورت تفکیک شده مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
گروه اول: در این گروه از بررسیها، به مطالعه اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی پرداخته شده است. برخی از مطالعات خارجی انجام شده در این گروه به شرح زیر میباشند.
اویلنر و سینجر[1] تحقیقات کمی و کیفی در ارتباط با نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و توسعهیافته را مورد بررسی قرار داده و بیان میکنند که در کشورهای توسعهیافته یک رابطه مثبت قوی بین فناوری اطلاعات و ارتباطات فاوا و رشد اقتصادی وجود دارد. همچنین استفاده از فاوا منجر به تغییر ترکیب نیروی کار به نفع کارگران ماهر و مسلط به مهارتهای مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات شده است.
نور[2] در مطالعه خود که در مورد مصر و برخی کشورهای عربی حوزه خلیجفارس انجام داده است، بیان میکند که فاوا در بیشتر موارد همبستگی مثبت با رشد اقتصادی دارد، یعنی با افزایش سرمایهگذاری در بخش فاوا و افزایش استفاده و کاربری از آن، رشد اقتصادی نیز افزایش مییابد. طبق مطالعه نور، مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در بیشتر موارد همبستگی مثبت با رشد اقتصادی (تولید ناخالص داخلی سرانه) دارد. این مطالعه که در مورد مصر و 16 کشور عربی حوزه خلیج فارس است، بیان میکنـد کـه تأثیر مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در توسعه اقتصادی مصر و کشورهای عربی خلیجفارس، در بیشتر مـوارد دارای یک همبستگی با رشد اقتصادی تولید ناخالص داخلی سرانه است. اما مطالعات اقتصادسنجی آنهـا، که مخـارج فنـاوری اطلاعـات و ارتباطـات را در دوره زمـانی 2001-1996، بر تولیـد سـرانه ایـن کشورها، مورد مطالعه قرارداده است، نشان میدهد، تأثیر معنیدار ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات بر رشد اقتصادی در کشور مصر و کشورهای عربـی خلـیج فـارس، مـبهم و مشکوک میباشـد. بـهطـور کلـی، ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در ایـن کشورها تأثیر مثبت دارد، ولی معنیداری آن مبهم و مشکوک است.
داوان و کرامر[3]در مطالعه خود به تأثیر سرمایه فاوا در کشورهای در حال توسعه و توسعهیافته پرداخته و چنین نتیجه میگیرند که بازده سرمایهگذاری بخش فاوا در کشورهای توسعهیافته مثبت و معنادار و در کشورهای در حال توسعه معنادار نبوده است.
لی و کاتری[4] در مطالعه خود تأثیر فاوا بر رشد اقتصادی کشورهای آسیای جنوب شرقی را مورد بررسی قرار دادهاند. آنها چنین نتیجه میگیرند که تأثیر فاوا بر رشد اقتصادی از تعمیق سرمایه بخش فاوا در دهه 1990 شروع شده است و در نیمه دوم دهه پایانی قرن بیستم تعمیق سرمایه بخش فاوا نقش عمدهای در بهبود بهرهوری نیروی کار کشورهای مورد مطالعه داشته است.
داوان و کرامر با استفاده از دادههای 36 کشور طی دوره سالهـای 93-1982، در دو گروه کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه، اقـدام بـه بـرآورد تـأثیر ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات بر رشد اقتصادی کردهاند. این برآورد نشان میدهد کشش فناوری اطلاعات در کشورهای درحال توسعه، معادل منفی 012/0 و در کشورهای توسعهیافته 057/0 برآورد شده است.
پاپیلنو[5]در مطالعه خود به بررسی اثرات فاوا بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه و توسعهیافته برای دوره 2001-1993 پرداخته و یک رابطه مثبت و نه معنیدار از تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی و بهرهوری برای کل کشورهای مورد مطالعه بهدست آورده است.
اورتون و سرینسیان[6] با استفاده از مجموعه دادههای جدید در سطح صنعت برای تعیین کمی نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد بهرهوری در انگلستان در طول سالهای 2000-1970 برای 34 صنعت به این نتیجه دست یافتند که سرمایهگذاری در فاوا بسیار مهم است و نقش آن در رشد اقتصادی بهطور فزایندهای افزایش یافته است.
کتنی[7] با مطالعه رابطه فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهرهوری و رشد اقتصادی نشان داده است که سرمایه کل مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات دارای اثر غیرخطی بر روی فاکتور رشد و بهرهوری کل است.
ملحی[8] با هدف اندازهگیری تأثیر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهرهوری کل تولید برخی از شرکتهای کشور تونس، در یک چارچوب نظری ساده به مطالعه پرداخت و با استفاده از دادههای پنل رابطه این دو مقوله را آزمود و وجود رابطه مثبت بین آنها را مورد تأیید قرار داد.
لی و کاتری تأثیر ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در رشد اقتصادی کشورهای آسـیای جنـوب شـرقی را مـورد بررسی قرار دادهاند. بررسیهای این دو نشان میدهد کمک ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات به رشـد اقتصـادی از دهـه 1990 شروع شده است. در این کشورها در سالهای اخیر در زمینه نـرمافـزار، رشـد مخـارج بـالا بـوده و افزایش مخارج و هزینههای ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در ایـن کشـورها، بـه کنتـرل بحـران شـرق آسـیا در دهـه 1990، کمک کرده است. مهمترین عامل نیز در این ارتباط، رشد بالای تقاضا برای صنایع الکترونیـک در دهه 1990 ذکر شده است. نتایج این مطالعه، نشان میدهد در نیمه دوم دهـه 1990، تعمیـق سـرمایه نقش بالایی در بهبود بهرهوری نیروی کار کشورهای آسیایی داشته است. هر چند در نیمه اول دهه 1990، تعمیق سرمایه در بخش ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات به بهرهوری نیروی کـار کمـک نمـوده اسـت کـه در چنـدین کشور همانند هنگکنگ، سنگاپور و کرهجنوبی قابل ملاحظهتر بوده است. اما ایـن کمـکهـا، در نیمه دوم دهه 1990 بیشتر شد و به شتاب در سرمایهگذاری در ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات منجر شـد. ولـی در ایـن دوره، سطح بالای مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات به دلیل بحران شرق آسیا کاهش پیدا کرد. در طول دو دوره فوق، از نظر تعمیق سرمایه به خاطر سهم درآمدی بالای ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات کشورهای هنگکنـگ، کـره و سـنگاپور منـافع بیشـتری را کسب کردند. در مورد فیلیپین، در نیمه دوم دهه 1990، بخش ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات بیشتر باعث تعمیق سرمایه شده و به رشد اقتصادی کمک زیادی کرده و باعث شده که رشد اقتصادی تغییری نکند و یا بهعبـارت دیگر، حداقل تأثیر از بحران شرق آسیا را در این دوره در این کشورها ایجاد شود.
عصاری آرانی و آقایی خوندایی (1387) به بررسی اثر فناوری اطلاعات بر رشد اقتصادی کشورهای عضو اپک پرداختند. آنها بـا اسـتفاده از تـابع تولیـد کـاب داگـلاس[9] و بـا لحاظ کردن متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و با روش پانل دیتا[10] به ایـن نتیجـه دسـت یافتنـد که رابطهای قوی و معنیدار بین رشد اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در این کشـورها تـا سال 2004 وجود داشته است.
در ایران نیز بررسیهایی در این حوزه انجام شده است. در بخشی از پژوهشها به بررسی میزان تأثیر استفاده از اینترنت بر جریان صادرات در کشورهای منتخب پرداخته شده است. برخی بررسیهای دیگر، به مطالعه اثر فاوا بر اشتغال در بخش خدمات ایران پرداختهاند و گروهی دیگر به تخمین سهم فاوا از رشد اقتصادی در زیربازههای مختلف تمرکز کردهاند.
نجارزاده، آقایی خوندایی و طلعتی (1387) اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات را بر رشد اقتصادی کشورهای سازمان همکاریهای اسلامی[11] بررسی کردند. آنها از دادههای سرمایهگذاری و ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در دوره زمانی 2004-1996 استفاده کرده و با روش پانل دیتا تحلیل کردند. نتیجه بهدست آمده بیانگر وجود یک رابطه قوی و معنیدار بین رشد اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در این کشورها بود.
اصغرپور، محمدزاده و جلیل پور (سال 1309) تأثیر شاخصهای توسعهای بر پذیرش فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای منتخـب آسـیایی را مـورد مطالعـه قرار دادند. نتایج آنها نشان داد که تفاوتهای منطقهای و جغرافیایی بههمراه برخی از شاخصهـای توسعهای میتواند تا حدود زیادی وجود تفاوت در میزان اسـتفاده از ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات را در کشـورهای مـورد مطالعه توضیح دهند.
مشیری و جهانگرد (1383) به مطالعه آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد و بهرهوری اقتصادی ایران پرداختهاند. نتایج این آزمون، مبین وجود یک رابطه مثبـت، ولـی غیـر معنیدار و ضعیف بین رشد اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران تا سال 1380 است.
فقیه نصیری و گودرزی (1384) در مطالعـه خـود، آثـار فنـاوری اطلاعـات و ارتباطات را بر رشد اقتصادی 37 کشور توسعهیافته بررسی کردند که نتـایج ایـن مطالعـه نشـان داد مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات از اهمیت بالایی در رشد اقتصادی این کشورها برخوردار است.
نتایج حاصل از یک تحقیق گویای آن است که فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای مورد بررسی (منتخب در حال توسعه) اثر مثبت و معنیداری دارد. بهعبارت دیگر استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند تولید موجب افزایش رشد اقتصادی در کشورهای مورد بررسی ازجمله ایران میشود (جعفری و صمیمی، 1391).
با توجه به مطالعات مذکور و نظرات متعدد و متنوع ارایه شده توسط محققین، به نظر میرسد فاوا در کشورهای توسعهیافته از اهمیت بالایی در رشد اقتصادی این کشورها برخوردار است ولی یک ارتباط قوی و پایدار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه وجود ندارد.
گروه دوم: در گروه دوم به مطالعه اثر رشد اقتصادی بر کیفیت محیطزیست پرداخته شده است. برخی از پژوهشهای انجام شده در این حوزه عبارتند از:
در ایران نیز تحقیقهایی در مورد اثر رشد اقتصادی بر محیطزیست انجام شده است که اولین مطالعه در این حوزه مربوط به پژویان و مرادحاصل، تحت عنوان بررسی اثر رشد اقتصادی بر آلودگی هوا در قالب منحنی محیطزیستی کوزنتس برای 67 کشور میباشد )پژویان و مرادحاصل 1386). البته به دنبال این مطالعه کارهای دیگری نیز در این زمینه انجام شده است. برای نمونه پورکاظمی و ابراهیمی (1387) در مطالعهای رابطه بین درآمد و انتشار دیاکسیدگوگرد برای کشورهای خاورمیانه طی دوره 1980 تا 2003 بررسی کردهاند و در مطالعهای دیگر اصغرپور و موسوی (1388) به ارتباط بین آلودگی هوا و رشد اقتصادی (آزمون فرضیه محیطزیستی کوزنتس) در 16 کشور منتخب توسعهیافته و در حال توسعه از جمله ایران پرداختهاند.
گروه سوم: گروه سوم از تحقیقهای انجام شده، شامل بررسیهایی میشود که در آنها به مطالعه اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیطزیست پرداخته شده است. از مطالعات انجام شده خارجی در این گروه، میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
پلپیس[12] 2002 در مطالعه خود به بررسی تبعات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیطزیست با رویکردی منفی پرداخته است. بدین مفهوم که چنانچه مدیریت فرایند تولید و دفع ضایعات محصولات سختافزاری فاوا با دقت لازم صورت نگیرد، میتواند تبعات محیطزیستی جدی به همراه داشته باشد. بهگونهای که در بعضی موارد تبعات مثبت آن را تحت تأثیر قرار دهد (سعدی پور، آرش 1390).
آردومن[13] در مطالعه خود به بررسی اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر پایداری محیطزیست پرداخت. او ضمن تفکیک کاربردهای مختلف فنآوری اطلاعات و ارتباطات، به بررسی آثار آنها بر بخشهای مختلف توجه نمود. نتایج این مطالعه که بهصورت توصیفی انجام شده است، حکایت از اثر مثبت کاربردهای فاوا بر کاهش تولید گازهای گلخانهای، میزان بازیافت زبالههای شهری و مصرف انرژی دارد (سعدی پور، آرش 1390).
یی و توماس[14] 2007 در مقاله خود که به مرور بررسیهای انجام شده در زمینه مطالعه اثر ارتباطات و فناوری اطلاعات و کسبوکار الکترونیکی بر محیطزیست اختصاص یافته است کلیه بررسیهای انجام شده در دسترس، شامل: مقاله، پروژه تحقیقاتی، پایاننامه و ... را مورد بررسی قرار دادند. ایشان ادعا مینمایند که چه بررسیهایی که بهصورت مورد کاوی و در سطح خرد انجام شدهاند و چه بررسیهایی که در سطح کلان و در قالب یک رویکرد آماری انجام شدهاند، هنوز به همگرایی کامل در خصوص اثر مشخص استفاده از فاوا بر فرایند پایداری محیطزیست نرسیدهاند(سعدی پور، آرش 1390).
در داخل کشور مطالعهای که بهصورت خاص به بررسی اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر کیفیت محیطزیست پرداخته باشد، مشاهده نشد. مروری بر مطالعات انجام شده کماکان امکان قضاوت صریح در خصوص اثر استفاده از فاوا بر پایداری محیطزیست را نمیدهد و همچنان نیازمند مطالعات و روشهای جدید هستیم.
در مقایسه اثر نسبی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در دو گروه از کشورها مشاهده میشود که اثر مثبت فناوری اطلاعات و ارتباطات بر (کاهش) کیفیت محیطزیست در کشورهای در حال توسعه (آسیایی) ناچیز میباشد. اما این اثر در کشورهای توسعهیافته بهصورت معنیدار و مثبت ظاهر شده که قابل توجه است. علت این موضوع را میتوان در نهادینه شدن و بلوغ کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای توسعه یافته جستجو کرد.
مطالعات انجام شده در خصوص تاثیر فاوا بر ابعاد توسعهپایدار مبین آن است که اثرگذاری فاوا در این خصوص برای همه کشورها یکسان نبوده است. بهطور کلی میتوان نتیجه گرفت که در خصوص کشورهای توسعهیافته با اثرات ضعیفتری مشاهده گردیده است. ولی برای کشورهای درحال توسعه نتایج متفاوتی بهدست آمده است، طوریکه در بعد اجتماعی اثرات قابل توجه بوده، در بعد اقتصادی کم اثر یا مشکوک و در مورد محیطزیست اثر مثبتی گزارش نشده است.
کشور ایران در حال حاضر در گروه کشورهای در حال توسعه قرار دارد. با توجه به بررسی مطالعات انجام شده میتوان پیشبینی کرد، مدل ارایه شده در این پژوهش اثرات توسعه فاوا بر شاخصهای پایداری اجتماع را بیشترین مقدار نشان دهد. در وهله دوم برشاخصهای اقتصادی اثرگذاری داشته باشد و در نهایت کمترین اثرگذاری را برشاخصهای پایداری محیطزیست نشان دهد.
3- روشها
در تحقیق حاضر مراحل مختلفی در نظر گرفته شده است، در هر مرحله نوع تحقیق (بر اساس طبقهبندیهای ذکر شده) متفاوت خواهدبود. بهطور خلاصه، نوع تحقیق در فازهای مختلف جایگاه تحقیق جاری با در نظر گرفتن سه محور هدف، در جدول 3-1 نشان داده شده است.
همانطوریکه گفته شد، برای انجام این تحقیق استراتژی آمیخته بهکار گرفته شده است. بهعبارتی دیگر برای بررسی سوالات تحقیق، دو بررسی یکی با رویکردی کمی و دیگری با رویکردی کیفی صورت گرفت. بهطور کلی در این تحقیق از روشهای اکتشافی برای کشف مساله، کتابخانهای برای کسب اطلاعات پیشین و سوابق تحقیق استفاده گردید. روش کیفی برای شناسایی عوامل اصلی از دیدگاه جامعه آماری و روش کمی برای اندازهگیری عوامل اصلی بهمنظور رسیدن به مدل نهایی بهکار گرفته شد.
جدول 1: جایگاه تحقیق جاری
مبنای طبقهبندی |
مرحله اول تحلیل کیفی الگو |
مرحله دوم تحلیل کمی الگو |
هدف تحقیق |
اکتشافی |
تبیینی |
نتیجه تحقیق |
بنیادی |
کاربردی |
دادههای تحقیق |
کیفی |
کمّی |
خطمشی تلفیقی بهکار گرفته شده در این تحقیق "خطمشی اکتشافی مرحلهای" نام دارد. این خطمشی دارای دو مرحله است. در مرحله نخست این خطمشی، به گردآوری و تحلیل دادههای کیفی و در مرحله دوم با تکیه بر نتایج کیفی اولیه به گردآوری و تحلیل دادههای کمی پرداخته شده است (کرسول، 306: 1394).
تفسیر کلی تحلیل |
تحلیل دادهها |
گردآوری دادهها |
تحلیل دادهها |
گردآوری دادهها |
کمی |
کیفی
|
شکل 8: نمودار خطمشی اکتشافی مرحلهای
در بخش کیفی، جامعه آماری از 12 نفر متخصصین و خبرگان علمی و حرفهای تشکیل شده است. این افراد توسط محقق و با مشاوره اساتید انتخاب شدهاند. البته برخی از آنها توسط خود مصاحبهشوندگان (روش گلوله برفی) معرفی گردیدهاند. خبرگان علمی شامل اساتید دانشگاه در حوزههای توسعهپایدار و فاوا میباشند و خبرگان حرفهای از مدیران صنایع مرتبط با فاوا و توسعهپایدار انتخاب شدهاند. این مجموعه شامل مدیران، اساتید، اعضای هیات علمی و کارشناسان سازمان حفاظت محیطزیست، پژوهشکده محیطزیست و توسعهپایدار، دانشکده محیطزیست دانشگاه تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، دانشکده برق دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، وزارات ارتباطات و فناوری اطلاعات، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و اساتید و خبرگان دانشگاهها و مراکز پژوهشی مرتبط با دو حوزه فوق در کشور میباشند. جامعه آماری در بخش کمی، در برگیرنده 73 نفر از متخصصین و کارشناسان از مرکز قید شده در بخش کیفی میباشند.
با توجه به مطالعات نظری، مشاوره و مصاحبههای تخصصی 7 شاخص برای فاوا و 8 شاخص برای توسعهپایدار استخراج شد. برای بررسی اثر هر شاخص فاوا بر هر یک از شاخصهای پایداری تعداد 56 پرسش مورد نیاز میباشد. پرسشنامه تحقیق بر این اساس طراحی گردید. تعداد 10 نمونه پرسشنامه طراحی شده میان افراد منتخب توزیع گردید و با توجه به بازخوردهای دریافت شده، اصلاحات لازم بهعمل آمد و پس از آن تکثیر و در میان جامعه آماری توزیع گردید.
4- نتایج
با توجه به بررسی سه مدل معرفی شده در شکل 5 و 6 و 7 از بخش1- 4 و جمعبندی ملاحظات در نظر گرفته شده در آنها در خصوص نحوه اثرگذاری فاوا بر توسعهپایدار نتایج زیر حاصل گردید.
1- برای توسعه فاوا دو بعد اصلی عرضه و تقاضا در نظر گرفته شده است.
2- عرضه فاوا مبتنی بر سه مولفه زیرساخت (شامل محصولات سختافزاری فاوا)، رسانه (شامل ابزارهای و سامانههای تبادل اطلاعات) و محتوی (شامل متن، صوت، تصویر و ویدیو) میباشد.
3- تقاضای خدمات عمدتاً در حوزههای آموزش، تجارت و بهداشت و خدمات دولتی متبلور میشوند. لذا مولفههای آموزش الکترونیک، تجارت الکترونیک، بهداشت الکترونیک و دولت الکترونیک را میتوان برای آن درنظر گرفت.
4- ابعاد اصلی توسعهپایدار نیز دربرگیرنده محیط، اقتصاد و اجتماع میباشند. شاخصهای متعددی برای توسعهپایدار درنظر گرفته شده است. از میان آنها هشت شاخص معتبر جهانی وجود دارد که به نحو مطلوبی سه بعد فوق را پوشش میدهند.
شاخصهای پایداری
شاخصهای توسعهپایدار را میتوان بر اساس 8 شاخص زیر تعریف کرد. این شاخصها توسط منابع معتبر جهانی شامل دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی معرفی گردیدهاند. شرح مبسوط از هر شاخص و مرجع انتشار آن در منبع مربوطه آورده شده است (فرزام پور، سنگاچین، ۱۳۸۹).
1- شاخص ردپای بومشناختی[15] (EF): این شاخص برای اندازهگیری مصرف منابع و جذب آلایندهها برای جمعیت، یا اقتصاد استفاده میشود.
2- شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی[16] (SB): این شاخص پایداری الگوهای مصرف را مورد ارزیابی قرار میدهد. برای محاسبه این شاخص، جای پای بومشناختی را از سطح اراضی خشکی و آبی بالقوه بارور کم میکنند. این شاخص تابعی از مقدار فضاهای بومشناختی بارور، مصرف و جمعیت است.
3- شاخص پساندازهای خالص[17] (GS): این شاخص ارزش خالص تغییرات در کل داراییهای کشور را که برای توسعه آن حایز اهمیت است (نظیر داراییهای تولید شده، منابع طبیعی، کیفیت محیطزیست، سرمایه انسانی و داراییهای خارجی) نشان میدهد.
4- شاخص آسیبپذیری محیطزیست[18] (EVI): این شاخص میزان ریسکهایی که محیطزیست را تهدید میکند، نشان میدهد.
5- شاخص تولید ناخالص داخلی[19] (GDP): تولید ناخالص داخلی را میتوان به عنوان ارزش کل همه کالاها و خدمات تولید شده در داخل مرزهای یک کشور، بهویژه برای مدت زمانی معین (معمولاً 1 سال) دانست.
6- شاخص توسعه انسانی[20] (HDI): این شاخص مبین میزان امید به زندگی در بدو تولد، دسترسی به آموزش و سطح زندگی قابل قبول و استاندارد میباشد.
7- شاخص پایداری محیطزیست[21] (ESI): این شاخص توانایی و قابلیتهای ملتها را برای حمایت از محیطزیست در چندین دهه آینده ارزیابی میکند و مواردی مانند: سیستمهای محیطزیستی؛ کاهش فشارهای محیطزیستی؛ کاهش آسیبپذیری انسان از فشارهای محیطزیستی؛ ظرفیت اجتماعی و مؤسساتی برای مسئولیت در قبال چالشهای محیطزیستی و نظارت جهانی را مدنظر قرار میدهند.
8- شاخص عملکرد محیطزیست[22] (EPI): این شاخص بر ابعاد پایداری محیطزیست تأکید داشته و عملکرد سیاستها و برنامههای کشورها را در زمینه کاهش معضلات محیطزیستی و حفاظت از محیطزیست و مدیریت منابعطبیعی مورد سنجش و ارزیابی قرار میدهد.
شاخصهای توسعه فاوا
شاخصهای توسعه فاوا را با توجه به مطالعات نظری، مدلهای معتبر جهانی و مشاوره های تخصصی بر اساس 7 مقوله زیر تعریف گردید.
1- محصولات تجهیزات و زیرساخت: شامل کلیه محصولات فیزیکی و سختافزاری میشود.
2- محتوی: شامل کلیه اطلاعات متنی، صوتی، تصویری، نقشه و.... که امکان ذخیره آنها بهصورت الکترونیکی وجود داشته باشد.
3- رسانه: کلیه ابزارها و تجهیزاتی که برای ارسال و دریافت و انتشار محتوی الکترونیکی مورد استفاده قرا میگیرد.
4- دولت الکترونیک EG)): دولت الکترونیک شامل استفاده از فنآوریهای اطلاعاتی و ارتباطی برای تحویل خدمات دولتی به شهروندان و بنگاهها میباشد.
5- تجارت الکترونیک B)): منظور از تجارت الکترونیک انجام الکترونیک انجام مبادلات تجاری اعم از خرید و فروش و ارائه خدمات (منظور خدمات رایگان و غیر رایگانی است که با هدف اقتصادی انجام میشود) در اینترنت است.
6- بهداشت الکترونیک (EH): بهداشت الکترونیک به کلیه مسائل مشترک بین ارتباطات و فناوری اطلاعات و پزشکى اطلاق مىشود. تمام خدماتى که فاوا براى سلامت ارائه می دهد، در این حوزه قرار مىگیرد.
7- آموزش الکترو نیک (EL): آموزش الکترونیک شامل بهکارگیری فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در امر آموزش میباشد.
جمعبندی شاخصها و ارائه مدل سنجش
پس از بررسی مدلهای حوزه فاوا و مدلهای توسعهپایدار، میخواهیم به مدلی برسیم که شاخصهای سنجش اثرات فاوا بر توسعهپایدار را در بر بگیرد. ابعاد توسعهپایدار را میتوان از سه منظر اقتصادی، اجتماعی و محیطزیست مورد سنجش قرار داد. در بخش 4 شاخصهای هشتگانه سنجش توسعهپایدار معرفی گردیدند. بر اساس ماهیتی که هر کدام از این شاخصها دارند میتوان این شاخصها را به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و یا محیط زیستی نگاشت کرد. ابعاد اصلی توسعهپایدار در روشهای سنجش پایداری و نگاشت آنها به مولفههای سهگانه، در جدول 2 آورده شده است. همانطور که در این جدول مشاهده میشود بعضی از این شاخصها بر اساس ماهیتشان در دو بعد قرار میگیرد. بهعنوان مثال شاخص پساندازهای خالص (GS) هم ماهیت محیطزیستی و هم ماهیت اقتصادی دارد.
جدول 2: ابعاد اصلی توسعهپایدار در روشهای سنجش پایداری
نام روش |
ارکان |
||
اقتصادی |
اجتماعی |
محیطزیست |
|
شاخص عملکرد محیطزیست (EPI) |
|
l |
|
شاخص پایداری محیطزیست (ESI) |
|
l |
l |
شاخص جای پای بومشناختی (EF) |
|
|
l |
شاخص آسیبپذیری محیطزیست ((EVI |
|
l |
|
تولید ناخالص داخلی (GDP) |
l |
|
|
شاخص توسعه انسانی (HDI) |
|
l |
|
شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی (SB) |
|
|
l |
شاخص پساندازهای خالص (GS) |
l |
|
l |
شاخصهای فاوا و توسعه فاوا را میتوان در کنار یکدیگر قرار داد. بدین صورت شاخصهایی مربوط به توسعه فاوا و شاخصهایی مربوط به توسعهپایدار خواهیم داشت. هرگاه شاخصهای توسعهپایدار و توسعه فاوا در کنار هم قرار گیرد، جدول 4 که ارتباط میان این دو حوزه را با توجه به ابعاد و مولفههای آنها بیان میدارد را خواهیم داشت. بهعبارتی برای طراحی و تبیین مدل سنجش اثرات فاوا بر توسعهپایدار باید بین مولفههای این دو حوزه نگاشت انجام شود و میزان تاثیرگذاری هر کدام از شاخصهای حوزه فاوا بر تمامی شاخصهای حوزه توسعهپایدار مورد بررسی قرار گیرد. شکل 9، نمودار نگاشت شاخصهای حوزه فاوا با شاخصهای مربوط به حوزه توسعهپایدار را بر اساس شاخصهای استخراج شده بهمنظور تبیین مدل سنجش اثرات فاوا بر توسعهپایدار بهصورت شماتیک نشان میدهد.
اعتبارسنجی و تدقیق مدل پیشنهادی
پس از تعیین شاخصهای پایداری و توسعه فاوا پرسشنامهای مشتمل بر 56 سئوال در ارتباط با میزان اثرگذاری هریک از ابعاد فاوا بر شاخصهای توسعهپایدار تهیه و برای 100 نفر از متخصصین و خبرگان آشنا با این دو حوزه ارسال گردید. تعداد 73 پرسشنامه به صورت کامل و صحیح عودت داده شد. نتایج آنها بررسی و حاصل نظرات در جدول 4 خلاصه گردید. در پرسشنامه از طیف لیکرت پنج سطحی به شرح جدول 3 استفاده شده است.
جدول 3- وزن پاسخ معادل هر پرسش هر پرسش برای طیف لیکرت
مقدار اثر |
عدد معادل |
اثر مثبت زیاد |
2 |
اثر مثبت کم |
1 |
بیاثر |
0 |
اثر منفی کم |
1- |
اثر منفی زیاد |
2- |
مدل پیشنهادی اثرگذاری فاوا بر توسعهپایدار
با توجه به جدول 4، مدل تحلیلی اثرگذارای حوزه فاوا بر حوزه توسعهپایدار در شکل 9 ترسیم گردیده است. لازم به ذکر است که وزن هر ارتباط با توجه به جدول 4 تعیین میشود. این ارتباط میزان اثرگذاری هر بعد فاوا بر شاخص هشتگانه پایداری را نشان میدهد که که میتواند موجب ارتقاء (مثبت)، کاهش (منفی) و یا بدون اثر بر شاخص مربوطه باشد.
بهعنوان مثال تجارت اکترونیکی اثرات قابل توجه بر رشد تولید ناخالص داخلی دارد ولی رشد محصولات فاوا اثر منفی بر ردپای بومشناختی داشته و موجب کاهش مقدار این شاخص میگردند.
جدول 4: شاخصهای توسعه فاوا و توسعهپایدار
توسعهپایدار |
مفاهیم |
||||||||||||
محیط |
اقتصاد |
اجتماع |
|
ابعاد |
توسعه فاوا |
||||||||
شاخصجای پای بومشناختی (EF) |
شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی (SB) |
شاخص پساندازهای خالص (GS)
|
شاخص آسیبپذیری محیطزیست ((EVI
|
تولید ناخالص داخلی (GDP) |
شاخص پساندازهای خالص (GS)
|
شاخص توسعه انسانی (HDI) |
شاخص آسیبپذیری محیطزیست ((EVI |
شاخص پایداری محیطزیست (ESI) |
شاخص عملکرد محیطزیست (EPI) |
مولفها و شاخصها |
|
||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
|
|||
0 |
0.43- |
0.71 |
1.57 |
0.57 |
0.71 |
0.57 |
1.57 |
1.14 |
1.14 |
محصولات (تجهیزات- زیرساخت) |
1 |
عرضه (تولید و محصولات) |
|
0.86 |
0.71 |
1.14 |
1.57 |
1.14 |
1.14 |
1.14 |
1.57 |
1.14 |
1.14 |
محتوا |
2 |
||
0.71 |
0.71 |
1.14 |
1.67 |
1.29 |
1.14 |
1.29 |
1.67 |
1.57 |
1.29 |
رسانه |
3 |
||
0.14 |
1.14 |
1.57 |
1.57 |
1.43 |
1.57 |
1.43 |
1.57 |
1.43 |
1.29 |
دولت الکترونیکی |
4 |
تقاضا (کاربران و کاربردها)
|
|
0.14 |
1.14 |
1.57 |
1.57 |
1.43 |
1.57 |
1.43 |
1.57 |
1.14 |
1.43 |
تجارت الکترونیکی |
5 |
||
0.86 |
1.14 |
1.29 |
1.43 |
1.86 |
1.29 |
1.86 |
1.43 |
1.00 |
1.14 |
بهداشت الکترونیکی |
6 |
||
0.71 |
1.29 |
1.29 |
1.43 |
1.86 |
1.29 |
1.86 |
1.43 |
1.29 |
1.29 |
آموزش الکترونیکی |
7 |
||
1.07 |
1.31 |
1.35 |
متوسط اثرگذاری شاخصها |
|
|
|
5- بحث
در مدل پیشنهادی با توجه به نتایج مطالعاتی که در سازمان همکاری اقتصادی و توسعه انجام گردیده است، شاخصهای اصلی حوزه توسعه فاوا و شاخصهای اصلی حوزه توسعهپایدار شناسایی شدند. ویژگی این مدل نسبت به مدلهای پیشین جامع بودن آن ازجنبه در نظر گرفتن ابعاد سهگانه توسعهپایدار شامل اقتصاد، اجتماع و محیطزیست میباشد. مدل پیشنهادی امکان بررسی نحوه و مقدار اثرگذاری فاوا بر توسعهپایدار را میسر خواهد نمود.
با توجه به اطلاعات استخراج شده از پرسشنامهها و تحلیل آنها و نتایج حاصل از جدول 4 مشاهده میشود که اثرگذاری توسعه فاوا برارتقاء شاخصهای پایداری اجتماع با ضریب 1.35 بیشترین مقدار و در وهله بعد بر اقتصاد با ضریب 1.31و در نهایت کمترین اثرگذاری آن برمحیطزیست با ضریب 1.07 میباشد.
رسانه |
محتوا |
زیرساخت |
عرصه فاوا(محصولات) |
دولت الکترونیک |
تجارت الکترونیک |
بهداشت الکترونیک |
آموزش الکترونیک |
تقاضای فاوا(کاربردها) |
محیط |
اقتصاد |
اجتماع |
شاخص آسیبپذیری محیطزیست((EVI) |
شاخص پایداری محیطزیست (ESI) |
شاخص عملکرد محیطزیست (EPI) |
شاخص توسعه انسانی (HDI) |
تولید ناخالص داخلی (GDP) |
شاخص پساندازهای خالص (GS) |
شاخصجای پای بومشناختی (EF) |
شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی (SB) |
شکل 9: مدل تحلیلی اثرگذارای حوزه فاوا بر حوزه توسعهپایدار |
6- سپاسگزاری
از اساتید راهنما و مشاور عالیقدر خود که با دلسوزی، صبر و حوصله اینجانب را در طی مراحل تحصیل و تهیه این مقاله یاری نمودند تشکر و قدردانی مینمایم.
[1] Oliner & Sinjer, 2000
[2] Nour, 2002
[3] Dewan, S. & K. L. Kraemer, 2000
[4] Lee & Kateri, 2003
[5] Papaioannou, 2004
[6] Oulton, N. & S. Srinivasan, 2005
[7] Ketteni, 2006
[8] Mouelhi, 2009
[9] Cobb-Douglas Production Function
[10] Data Panel
[11] Organization of Islamic Cooperation (OIC)
[12] Plepys, 2002
[13] Ardoman, 2004
[14] Yi & Thomas, 2007
[15] Ecological Footprint
[16] Surplus Biocappacity
[17] Geniun Savings
[18] Environmental Vulunarability Index
[19] Gross Domestic Production
[20] Human Development Index
[21] Environmental Sustainability Index
[22] Environmental Performance Index