نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

چکیده

هدف اصلی این پژوهش بررسی نحوه اثرگذاری فاوا بر توسعه­پایدار در محدوده جغرافیایی کشور ایران با استفاده از شاخص‌های پایداری بوده است. در این مطالعه، پس از تعریف و ارایه شرح مختصری از حوزه­های توسعه­پایدار و فاوا و مشخص نمودن شاخص­های اندازه­گیری آن­ها، مدل­های مطرح در این دو حوزه بررسی گردید. در ادامه به مرور مطالعات پیشین در این خصوص پرداخته شد. سپس با توجه به شاخص­های پایداری مستخرج از منابع معتبر بین­المللی، مطالعات نظری و مشاوره خبرگان در دو حوزه مذکور، مدل مفهومی پیشنهادی برای بررسی تاثیر متقابل این دو حوزه مطرح گردید. این مدل با استفاده از روش­های کمی و از طریق پرسشنامه ساختار­یافته تدقیق شده و وزن و میزان تاثیر هریک از مقوله­های آن محاسبه و در نهایت مدل تحلیلی پژوهش ارایه گردید. در این تحقیق از روش اکتشافی برای شناسایی مساله، روش ‌کتابخانه‌ای برای بررسی و مطالعه اطلاعات پیشین و سوابق تحقیق  استفاده گردید. در نهایت از طریق مصاحبه با متخصصین عوامل اصلی به­منظور طراحی و تبیین مدل اولیه شناسایی  و از روش کمی برای تدقیق و اعتبارسنجی مدل استفاده گردید. با توجه به مدل ارایه شده میزان و نحوه اثرگذاری ابعاد فاوا بر شاخص­های پایداری مشخص گردید. به­طور کلی می­توان نتیجه گرفت که توسعه فاوا موجب ارتقای اغلب شاخص­های پایداری شده است. در خصوص هر شاخص به تنهایی نیز میزان اثرگذاری مشخص گردیده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

1-     مقدمه

با رشد سریع کشورهای پیشرفته کنونی خصوصاً پس از جنگ بین‌الملل دوم، جهان، با دو مشکل پیش‌بینی نشده تخریب وسیع محیط­زیست و گسترش فقر و نابرابری مواجه شد. از آن تاریخ تا کنون تعاریف توسعه با محوریت رفع این دو عارضه مورد تجدید‌نظر قرار گرفته است.

در کشور ما نیز مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست­محیطی به صور مختلف قابل رویت می­باشند. بی­سوادی، فقر، اشتغال، آلودگی هوا، ریزگردها و تخریب جنگل­ها و مشکلاتی از این قبیل زندگی مردم را تحت­الشعاع قرار داده است.  این  مشکلات در دایره وسیع­تری از مواردی است که در توسعه­پایدار به مقابله با آن­ها توجه شده است. 

یکی از شاخه­های مهم علم و فناوری که می­تواند نقش موثری در تعدیل این عوارض داشته باشد، ارتباطات و فناوری اطلاعات (فاوا) است. فاوا در غالب امور جوامع نوین نفوذی چشم­گیر داشته است و شاید تصور زندگی در قرن حاضر بدون آن غیرممکن باشد.

در این پژوهش به­دنبال شناسایی مدل­ها و شاخص­های توسعه فاوا و توسعه­پایدار و ابعاد آن بوده­ایم. بدین منظور ابتدا مطلعات  نظری انجام شد. در این مطالعات مدل­های مختلف توسعه فاوا و توسعه­پایدار و همچنین مدل­هایی که اثرگذاری متقابل این دو حوزه نشان می­دادند بررسی گردیدند.  پس از آن به مرور سوابق و مطالعات پیشین در خصوص موضوع پژوهش پرداخته شد. مطالعات انجام شده دو کاستی مهم داشتند. اولا مطالعه­ای که هر سه بعد توسعه­پایدار را مد نظر قرارداده باشند ملاحظه نگردید. ثانیا عموما مطالعات در سطح جهانی یا مجموعه­ای از کشورها انجام شده بود و مطالعه خاص برای کشور ایران با استفاده از شاخص­های پایداری در سوابق و پیشینه تحقیق یافته نشد.

 

1-1- توسعه­پایدار

     مباحث رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و انسانی و ترکیب آن با توسعه محیطی پارادایم جدیدی در توسعه فراهم می­کند، توسعه­ای که بر عدالت بین نسلی و درون نسلی و عدالت اجتماعی تاکید دارد و حفاظت از محیط­زیست جزء محورهای اصلی آن است. این پارادایم جدید که پارادایم پایداری و توسعه­پایدارنامیده می­شود دارای ابعاد گوناگونی است که مهم‌ترین آن­ها ابعاد محیطی، اقتصادی و اجتماعی می­باشند. توسعه­پایدار دارای ابعاد و جنبه­های گوناگونی است که اصلی­ترین آن­ها به­شرح زیر است.

     به خطر افتادن نسل موجودات زنده، انهدام جنگل­ها و آلوده شدن هوا و آب، کمیت یا مقدار انرژی مصرف شده و استفاده از مواد خطرناک از جنبه­های مورد توجه توسعه­پایدار از منظر زیست­محیطی می‌باشند. یک نظام محیط­زیست پایدار باید از منابع حیاتی حمایت کند، و از بهره‌برداری بی­رویه از منابع تجدید­ناپذیر و نیز از کارکردهایی که منجر به تخریب محیط­زیست می‌شود، جلوگیری کند.

     جنبه‌های اقتصادی متفاوت با جنبه‌های مالی است. جنبه مالی مرتبط با ترازنامه مثبت مالی و توانایی یک سازمان برای نیازهای انسانی و یا زیست­محیطی است، لیکن جنبه اقتصادی از ترازنامه مالی فراتر است و مواردی را مانند فقر جهانی، تاثیر نظام اقتصادی بر بازرگانی، سرمایه­گذاری و توزیع ثروت و همچنین تولید ناخالص ملی و تولید ناخالص داخلی را شامل می­شود. یک نظام اقتصادی پایدار باید به تولید کالاها و خدماتی بپردازد که از بی­تعادلی جامعه در بخش‌های مختلف اقتصادی جلوگیری نموده و به تولیدات کشاورزی و صنعتی آسیب وارد ننماید.

     بعد اجتماعی مربوط به انسان و دربرگیرنده حقوق بشر است. دسترسی برابر مردم به آموزش و بهداشت و یا عدم استثمار و سوء استفاده از انسان مربوط به این بعد می‌باشند. یک نظام اجتماعی پایدار باید به توزیع برابر منابع و تسهیلات اجتماعی شامل بهداشت، آموزش و پرورش، برابرهای جنسیتی، پاسخگویی سیاسی و مشارکت دست یابد (زاهدی، 1391).

در دیدگاهی دیگر توسعه­پایدار مفهومی چند وجهی، دارای ابعاد گوناگون با ارتباطات دو سویه و تعاملی است و شامل توسعه معنوی، توسعه انسانی، توسعه اجتماعی، توسعه فرهنگی، توسعه سیاسی و توسعه اقتصادی میشود. منابع انرژی، منابع طبیعی، منابع حیاتی از منابع زیست­محیطی توسعه­پایدار می‌باشند. سرمایه اجتماعی (شامل نهاد­سازی و همبستگی اجتماعی) و پویایی اجتماعی از مولفه‌های اجتماعی توسعه­پایدار محسوب می‌شوند. در نهایت نیروی کار، سرمایه، فناوری یا تکنولوژی و اطلاعات که زیربنای تولید ناخالص ملی و داخلی می‌باشند را می­توان از مولفه­های اقتصادی توسعه پایدار برشمرد (خاتون آبادی، 1385).

مدل­های توسعه­پایدار

برخی از الگو‌های توسعه­پایدار در ادامه آورده شده است. با توجه به تفاوت­های قابل ملاحظه در ظاهر آن‌ها، تقریبا همگی آن‌ها توسعه­پایدار را متکی بر سه محور محیط­زیست، اقتصاد و اجتماع می‌دانند. این مدل‌ها عبارتند از:

 

1-     مدل سه پایه‌ای پایداری که در آن توسعه­پایدار بر سه ستون اجتماع، اقتصاد و محیط طبیعی استوار گردیده است.

 

 

شکل 1: مدل سه پایه‌ای پایداری

 

2-     مدل سه کره‌ای که تحقق پایداری را مبتنی بر  تحقق سه بعد اجتماع، اقتصاد و محیط­زیست می‌داند.

 

شکل 2: مدل سه کره‌ای

در مدل‌های مختلف توسعه پایدار همواره توسعه محیطی، اقتصادی و اجتماعی مورد تاکید قرار گرفته‌اند. ولی در برخی از آن‌ها علاوه بر سه بعد فوق بعد سیاسی و مواردی دیگر نیز لحاظ شده است.

 

1-2-فناوری ارتباطات و اطلاعات (فاوا)

     فناوری اطلاعات با مسائلی مانند استفاده از رایانه‌های الکترونیکی و نرم‌افزار سر­وکار دارد تا ذخیره، پردازش، انتقال، تبدیل، حفاظت و بازیابی اطلاعات به شکلی مطمئن و امن انجام پذیرد. فاوا در اداره امور عمومی (مانند توسعه شهری و روستایی، ترابری) بهبود و ارتقاء سطح زندگی مانند (بهداشت، آموزش و پرورش، محیط­زیست، کشاورزی) تشریک دانش و بهبود دسترسی به اطلاعات، به­کارگیری فاوا در بخش کسب­و‌کار مانند (تولید کارخانه‌ای، تجارت الکترونیکی، گردشگری و صنعت مسافرت) اثرات مشهودی دارد.

همچنین سرفصل­هایی مانند سلامت و بهداشت، فرصت‌های شغلی، کسب‌و‌کار، امنیت، محیط­­زیست، توسعه منطقه‌ای، حقوق بشر و آموزش از فاوا تاثیر می­پذیرند؛ ضمن آن که در بسیاری از موارد این ارتباط می‌تواند دو سویه باشد.

فاوا می‌تواند اثرات مثبت و منفی بر توسعه­پایدار داشته باشد. از یک سو توسعه­پایدار به کمک فاوا می‌تواند با کارایی و اثربخشی بالاتری تحقق یابد و از طرفی دیگر فاوا خود نیز در نقش یک محصول (یا خدمت) و یا در نقش یک ابزار برای توانمند‌سازی سایر بخش‌ها می‌تواند مانعی در جهت تحقق توسعه­پایدار باشد.

 

مدل‌های توسعه فاوا

دسته‌بندی‌های مختلفی برای مدل‌های توسعه فاوا وجود دارد. در یک دسته‌بندی، این مدل‌ها به مدل‌های عام، مدل‌های خاص (حوزه‌ای)، و در دسته‌بندی دیگر به مدل‌های سطح خرد و سطح کلان و در جایی دیگر این مدل‌ها را به مدل‌های کارکردی و غیرکارکردی (غیرعملکردی) تقسیم‌بندی شده‌اند (شریفی و همکاران،‌ 1394).

مدل مفهومی توسعه فاوا مناسب‌ترین و جامع‌ترین مدل برای معماری فاوا است و برای بررسی ارتباط فاوا با توسعه­پایدار مناسب می‌باشد. این مدل اولاً از جامعیت خوبی برخوردار بوده و مولفه‌های اصلی توسعه­پایدار در ابعاد اجتماع، اقتصاد، محیط­زیست و سیاست را در بر گرفته و ثانیاً هماهنگی زیادی با ابعاد توسعه­پایدار دارد.

     همان­طور که در شکل 4 نشان داده شده است، در مدل سه بعدی توسعه فاوا از سه محور راهبردی توسعه، زیرساخت فناورانه و خدمات فاوا برای دسته­بندی مقوله­های مطرح در این حوزه استفاده شده است. محور زیرساخت فناورانه شامل پژوهش فاوا، دسترسی فاوا، اعتماد و امنیت عمومی، مهارت و یادگیری فاوا، محتوای الکترونیکی و زیرساخت می­باشد. حاکمیت فاوا و سیاست‌گذاری و هماهنگی فاوا در بخش راهبردی قرار می­گیرند و در نهایت، محور خدمات فاوا شامل کسب ­و­کار الکترونیکی، صنعت فاوا، امنیت، دولت و خدمات عمومی، سلامت الکترونیکی و یادگیری الکترونیکی می­باشد (شریفی و همکاران،‌ 1394).

 

 

شکل 4: مدل مفهومی توسعه ساختار فاوا

 

مدل مفهومی مذکور، نمایش­گر ارتباط جدایی­ناپذیر بخش­های مختلف اعم از کاربرد، راهبرد توسعه و توانمندسازی در فرآیند توسعه فاوا می­باشد.

 

1-3- اثرگذاری متقابل فاوا و ابعاد توسعه­پایدار

در این پژوهش به­دنبال بررسی نحوه تاثیر و سنجش اثرگذاری فاوا بر توسعه­پایدار هستیم. بدین منظور ابتدا مطالعات انجام شده در این حوزه را بررسی، سپس ابعاد و مولفه‌های هر یک از مفاهیم را استخراج و ارتباط آن‌ها را با هم بررسی می­کنیم. در نهایت مدلی برای سنجش این اثرات ارایه خواهیم نمود. این مدل برای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کلان در توسعه فاوا کاربرد خواهد داشت.

مدل مفهومی فاوا نشان دهنده پوشش آن بر حوزه­های دربرگیرنده ابعاد و مولفه­های اصلی توسعه­پایدار است. لذا اثرات غیرقابل انکاری بر توسعه­پایدار (محیط­زیست، اقتصاد و اجتماع) دارد که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد.

فاوا در اغلب امور جوامع نوین نفوذی چشمگیر داشته است. هم­زمان با افزایش میزان آلودگی ناشی از توسعه اقتصادی و رشد مصرف، استفاده از فن­آوری اطلاعات و ارتباطات توانسته در کشورهای توسعه یافته برخلاف دیگر کشورها روندِ رشد آلودگی را تعدیل نماید و از این طریق کیفیت محیط­زیست ارتقاء دهد. (آزادنیا و پیری، ۱۳۹۳).

 فاوا باعث کاهش نیاز جوامع به مواد طبیعی موجود در محیط­زیست می شود همچنین میزان ضایعات ورودی به محیط­زیست را کاهش می­دهد (Houghton, 2009).

 

تاثیر فاوا  بر محیط­زیست

رابطه تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات با محیط­زیست یکی از موضوعات پیچیده و چند بعدی است. فاوا می‌‌تواند هم تاثیر مثبت و هم منفی بر پایداری محیط­زیست داشته باشد. فاوا یک ابزار قوی برای جوامع جهت محافظت از محیط­زیست فراهم می‌نماید. امکاناتی که فاوا برای ارتباطات بشری فراهم می‌نماید باعث کاهش نیاز جوامع به مواد طبیعی موجود در محیط­زیست می‌شود  همچنین میزان ضایعات ورودی به محیط­زیست را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، تولید و توزیع تجهیزات فاوا خود نیازمند مصرف انرژی و مواد بوده و با توجه به این­که تجهیزات فاوا دارای چرخه حیات کوتاه می‌باشند، باعث افزایش پسماندهای الکترونیکی ورودی به محیط زیست می‌شوند (Houghton, 2009).

در ارتباط با اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر حوزه محیط‌زیست می‌توان موضوع را از جنبه‌های مختلفی بررسی نمود. زیرا مصادیق و تبعات به‌کارگیری این فناوری در شئون مختلف زندگی انسان مشهود بوده و قابل بررسی است. تبعات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیط‌زیست در سه رده مجزا به­ شرح زیر قابل تقسیم می‌باشند:

الف- رده اول (سطح یک): در این سطح آن بخش از تبعات (پیامدها) محیط‌زیستی فناوری اطلاعات و ارتباطات بررسی می‌شود که صرفاً ناشی از تولید تجهیزات این حوزه و استفاده از آن‌هاست که به اصطلاح تبعات مستقیم نامیده می‌شوند و به دو گروه تبعات منفی و مثبت تقسیم می‌شوند. تبعات منفی، آن بخش از تبعات محیط‌زیست است که از فرایند تولید محصولات فاوا مانند سخت‌افزارهای رایانه­ای، کابل‌های شبکه، مانیتورها، تبعات ناشی از دفع و معدوم‌سازی تجهیزات فاوا و ... حاصل می‌شود. تبعات مثبت نیز بیشتر ناظر به قابلیت‌هایی است که از تولید و عرضه محصولات فاوا به‌دست می‌آید. برای مثال دستگاه‌های الکترونیکی نشانگر آلودگی، کنترل‌های الکترونیکی و ... .

ب- رده دوم (سطح دو): در این سطح، آن بخش از آثار محیط‌زیستی فاوا (همچون کاربرد فاوا در فرایند تولید، توزیع و مصرف) مدنظر می‌باشد که در قالب مجازی‌سازی و افزایش امکان دسترسی میان عاملین اقتصادی، بخش‌های کلان اقتصاد را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

ج- رده سوم (سطح سوم): این سطح به آن بخش از تبعات تحریک‌کننده و انگیزشی فناوری اطلاعات و ارتباطات باز می‌گردد که باعث می‌شود از مجرای رشد اقتصادی بالاتر، مصرف کل اقتصاد (در مقایسه با حالتی که از فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده نمی‌شود) افزایش یابد که به آثار ارتجاعی و بازگشت‌کننده معروف می‌باشند. ذکر این توضیح نیز ضروری است که اندازه نسبی هر یک از این آثار (در سه رده مطرح شده) یکسان نیستند و بدون شک آن‌چه در قالب تبعات بهره‌گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در رده دوم مطرح می‌شود، به مراتب قابل توجه‌تر از دو سطح دیگر است (OECD, 2001).

تقسیم­بندی اثرات مثبت و منفی  ICT بر محیط­زیست در جدول 1 نشان داده شده است.

جدول 1: تقسیم­بندی اثرات مثبت و منفی  ICT

 

اثر مثبت

اثر منفی

اثر نوع اول یا اثر مستقیم

به­کارگیری ICT،

مانند استفاده از ICT برای نظارت و کنترل­های زیست‌محیطی

اثرات زیست­محیطی تولید و استفاده از ICT، مانند ضایعات الکترونیکی

اثر نوع دوم یا اثر غیرمستقیم

تغییر ساختارها به سمت غیر مادی نمودن

جانشینی غیر کامل ICT برای سایر مواد

اثر نوع سوم

تغییر سبک زندگی

مانند هدایت مصرف به سمت مصرف سبز

اثر انعکاسی یا بازگشتی

 

تاثیر فاوا بر اقتصاد

هدف از این بخش بررسی اثر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات  فاوا بر رشد اقتصادی است. نتایج حاصل از یک تحقیق گویای آن است که فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای مورد بررسی (منتخب در حال توسعه) اثر مثبت و معناداری دارد. به­عبارت دیگر استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند تولید موجب افزایش رشد اقتصادی در کشورهای مورد بررسی ازجمله ایران می‌شود (جعفری و صمیمی، 1391).

بررسی تحولات اقتصادی جهان در دهه­های اخیر حاکی از تفاوت اساسی این تحولات نسبت به گذشته است که عمده این اختلاف­ها مربوط به انقلابی است که در این دهه­ها رخ داده است. پژوهش­ها گویای آن است که در سال 1965 فناوری اطلاعات و ارتباطات حدود 5 درصد از هزینه­های سرمایه‌گذاری شرکت‌ها را به خود اختصاص داده است، این رقم در دهه 1980 به 15 درصد افزایش یافت و در ابتدای دهه 1990 هزینه‌های سرمایه‌گذاری فناوری اطلاعات شرکت‌ها به 20 درصد و در انتهای دهه 1990 و آستانه ورود به هزاره سوم به 50 درصد هزینه‌های سرمایه‌گذاری شرکت‌ها افزایش یافته است (شیری 1385). فناوری اطلاعات و ارتباطات در اقتصاد هم در طرف عرضه و هم در طرف تقاضا تأثیر می‌گذارد. در طرف تقاضا از طریق تابع مطلوبیت بر رفتار اقتصادی مصرف کننده تأثیر می‌گذارد و در طرف عرضه بر رفتار تولید کننده موثر است (مشیری و جهانگرد، 1383).

تجربه نشان داده است معمولا کشورهایی که انباشت سرمایه در بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات بیشتری دارند، سریع‌تر از کشورهایی رشد می‌کنند که انباشت سرمایه در این بخش کمتر است (Dedrick & et al, 2003). 

 

تاثیر فاوا بر اجتماع

بعد اجتماعی توسعه­پایدار به رابطه انسان و انسان، تعالی رفاه افراد، سلامت و بهداشت و خدمات آموزشی، توسعه فرهنگ‌های مختلف و برابری و رفع فقر مربوط می‌شود. همچنین اقتصا­د­دانان نقش نظام‌های اجتماعی را در نیل به فرآیند پایدار رشد اجتماعی به کمک دو اصل" سرمایه انسانی" و "سرمایه اجتماعی" توضیح می‌دهند.

در بعد اجتماعی توسعه­پایدار می‌توان به آینده‌نگری و مسئولیتی که نسبت به نسل‌های آینده و تامین نیازهای آن‌ها وجود دارد، سلامت جامعه و توجه به بهداشت و کیفیت زندگی مردم، عدالت اجتماعی، مشارکت مردمی و تاکید بر حس جمع‌گرایی و تصمیم‌گیری شفاف و آموزش مردم اشاره کرد. در این مفهوم جامعه پایدار فقط به توسعه کمی و کالبدی علاقه­مند نیست، بلکه به توسعه کیفیت نیز توجه دارد و به دنبال فرآیند پایدار زندگی برای نسل حاضر و نسل‌های آینده است.

توسعه فاوا در برنامه‌های نظام آموزش و پرورش گام­های موثر و ماندگاری است که می­تواند تحول کیفی اهداف، برنامه­ها، روش‌ها، شیوه‌ها و در نتیجه اثربخشی آموزش و پرورش را به دنبال داشته باشد. پیش‌بینی می‌شود با توسعه فاوا رویه‌های دیرینه و مشکلات لاینحل، از قبیل امور کاربردی آموزش و پرورش، تمرکز روی توانایی و نیازهای فراگیران، نهادینه کردن دانش­آموز محوری به جای کلاس محوری و تغییر نقش معلم به­عنوان راهنمای دانش­آموزان و نهایتاً اصالت بخشیدن به آموزش مادام‌العمر محقق خواهد شد؛ اما آن­چه در این میان حلقه مفقوده تفکرات آموزشی را تشکیل می‌دهد و توجه به آن حائز اهمیت است دقت در کاربرد مثبت و منفی فناوری­های اطلاعات و ارتباطات در نظام آموزش و پرورش می‌باشد (امین­پور، فرزانه، 1386).

 

1-4- مدل‌های اثر‌گذاری ارتباطات و فناوری اطلاعات

در خصوص اثرگذاری متقابل فاوا و ابعاد توسعه­پایدار مدل­های متعددی ارایه شده است. در ادامه سه نمونه از معتبرترین آن­ها مورد بررسی قرار گرفته است.

 

مدل اندازه­گیری اثرات جامعه اطلاعاتی

این مدل توسط OECD در سال 2007 ارایه گردیده است. همان­طوری که در شکل 5 مشاهده می‌شود جامعه اطلاعات به دو طریق اثرات خود را بروز می‌دهد. یک سری اثراتی ناشی از بعد تقاضا (کاربرها و کاربردها) بوده که هدف آن‌ها دولت (از طریق توسعه دولت الکترونیک) افراد و خانوارها (از طریق بهداشت و آموزش الکترونیک) و کسب وکارها (از طریق تجارت الکترونیک) را در بر می‌گیرد.

سری دوم اثراتی ناشی از بعد عرضه (تولید و محصولات) بوده که به اجتماع، اقتصاد و محیط مربوط می­شود. محتوی، رسانه و محصولات تولید شده در بخش‌های مختلف فاوا را در بر می‌گیرد.

 

 

اثرات جامعه اطلاعاتی

اثرات ناشی از بعد بخش­ها (اجتماع، اقتصاد، محیط، ...)/ (تولید و محصولات)

اثرات ناشی از بعد تقاضا

(کاربرها و کاربردها)

دولت، کاربرد و هزینه

افراد، خانوارها دسترسی و کاربرد و هزینه

کسب و کار

کاربرد و هزینه

محتوا و رسانه (محصولات)

محصولات و بخش­های ICT

اندازه گیری آسانتر؟

  • اثرات اقتصادی
  • اثرات قوی
  • اثرات خرد و باریک یا سازمانهای فردی
  • اثرات مثبت
  • اثرات کوتاه مدت
  • اثرات درنظر گرفته شده
  • مستقیم
  • اثرات متوسط
  • اقدامات ذهنی

اندازه گیری مشکلتر؟

  • اثرات اجتماعی
  • اثرات ضعیف
  • اثرات کلان اقتصاد ملی
  • اثرات منفی
  • اثرات بلند مدت
  • اثرات ناخواسته
  • اثرات غیرمستقیم
  • اثرات نهایی
  • معیارهای عینی

 

شکل 5: مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیط­زیست  (OECD)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مدل UNCTAD

مدل بعدی که توسط UNCTAD ارایه شده است (شکل 6) ارتباط میان اثرات فاوا را نشان می­دهد. در این مدل حوزه‌های مثبت و منفی از اثرات فاوا که از طریق عرضه و تقاضای فاوا ایجاد می‌شود، نشان داده شده است.

این مدل بیان می­کند که اثرات فاوا در حوزه‌های اقتصاد، اجتماع و محیط خود را نشان می‌دهند. این اثرات از طریق عرضه و تقاضا برای فاوا شکل می­گیرد و تحت تاثیر عوامل زیر می‌باشد:

  • زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات موجود
  • سطح تحصیلات، مهارت­ها، درآمد
  • مقررات و سیاست­های دولت درخصوص ICT و میزان توسعه دولت الکترونیک

 

 

حوزه­هایی که بواسطه عرضه و تقاضا ICT به­صورت مثبت و منفی متأثر می­گردند

 

اقتصاد

 

 جامعه

 

محیط

زیرساخت­های فناوری اطلاعات و ارتباطات موجود

 

سطح تحصیلات، مهارت­ها، درآمد

مقررات و سیاست­های دولت درخصوص ICT (دولت الکترونیک)

عملکرد اقتصادی

حریم خصوصی و امنیت

مشارکت شهروندان

نوآوری

و پژوهش

 

افراد و جوامع

تحصیلات

 

سلامتی

 

استخدام

 

کاهش فقر

شکل 6: مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیط­زیست  (OECD)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیط­زیستِ سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD)

مدل دیگری که توسط OECD ارایه شده هماهنگ با دو مدل پیشین بوده و به نوعی تکمیل کننده آن‌ها می­باشد. در دو مدل قبل به بعد محیط­زیست کمتر توجه شده است. مدل اخیر نیز مانند دو مدل قبل، اثرات فاوا را به دو بعد عرضه (کالاها، خدمات) و تقاضا (کاربران و کاربردها)  تفکیک می‌نماید و زیرساخت، محتوی و رسانه را از واسط‌های اثرگذاری می‌داند‌.

این مدل نشان دهنده آن است که عرضه و تقاضای فناوری اطلاعات هریک به نحوی برمحیط­زیست اثر گذارند. یعنی ما مجموعه‌ای از اثرات ناشی از عرضه فاوا و مجموعه‌ای از اثرات ناشی از تقاضای فاوا بر محیط را داریم. از طرف دیگر یک سری از اثرات غیر‌مستقیم فاوا بر محیط­زیست نیز وجود دارند که خود جای بررسی و بحث دارد.

1. اثرات ناشی از عرضه فاوا بر محیط

بخش عمدهای از این تاثیرات ناشی از عرضه محصولات فاوا مانند کامپیوتر و تجهیزات جانبی آن، تجهیزات مخابراتی، تجهیزات الکترونیکی مشتریان، کالاها و تجهیزات جانبی فاوا، خدمات ساخت تجهیزات فاوا، نرم‌افزارهای تجاری، خدمات مشاوره فاوا، خدمات مخابراتی، خطوط اجاره­ای مخابرات، سایر خدمات فاوا..... می­باشند.

2. اثرات ناشی از تقاضای فاوا بر محیط­زیست

برخی از اثرات ناشی از تقاضای فاوا بر محیط­زیست عبارتند از:

الف- اثرات استفاده از فاوا در بهبود خروجی‌های محیط­زیست مانند: کارایی، نظارت، مدل­سازی، مدیریت و انتشار

ب- اثرات استفاده فاوا که منجر به خرابی‌های محیطی می‌شود مانند: مصرف انرژی، آلودگی ناشی از انهدام تجهیزات از رده خارج شده

3. اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیط­زیست

ترویج و توسعه دانش با تسهیلات ایجاد شده به­واسطه فاوا (محتوی و رسانه) از اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیط­زیست می‌باشد.

شکل 7: مدل مفهومی اثرات فاوا بر محیط­زیست  (OECD)

 

(1)عرضه فاوا

(کالاها، خدمات)

اثرات مستقیم

 

(2)تقاضای فاوا

(کاربران و کاربردها)

اثرات مستقیم

  

(3)زیرساخت فاوا

(4) محتوی و رسانه

 

(5)اثرات محصولات فاوا بر محیط­زیست

(6)اثرات کاربردهای فاوا بر محیط زیست

 

(7)اثرات غیرمستقیم فاوا بر محیط­زیست

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2- مروری بر مطالعات انجام شده

برای بررسی و جمع­بندی مطالعات انجام شده دیدگاه­های مختلفی وجود دارد. یک روش بررسی مطالعات، به ترتیب تاریخ انجام آن می­باشد که مزایای خاص خود را دارد. این روش به ما امکان بررسی سیر تحول و تکامل مبحث مورد نظر را خواهد داد. دیدگاه بعدی تقسیم کردن مطالعات انجام شده به داخلی و خارجی است. در این روش امکان مقایسه نقاط نظر پژوهش­های داخلی و خارجی آسان­تر خواهد بود. روش سوم تقسیم­بندی موضوعی مطالعات بوده و مزیت آن امکان تمرکز بر حوزه­های مختلف پژوهش می­باشد. در این تحقیق با توجه به وسعت سرفصل­های فاوا و توسعه­پایدار دیدگاه تلفیقی و با محوریت موضوعی انتخاب شده است. بدین ترتیب که در مرتبه اول مطالعات انجام شده را به سه محور اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی، اثر رشد اقتصادی بر کیفیت محیط‌زیست و فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیط‌زیست تقسیم نموده و در مرتبه دوم با لحاظ نمودن ترتیب زمانی در هرگروه مطالعات داخلی و خارجی نیز به صورت تفکیک شده مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

گروه اول: در این گروه از بررسی‌ها، به مطالعه اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی پرداخته شده است. برخی از مطالعات خارجی انجام شده در این گروه به شرح زیر می­باشند.

اویلنر و سینجر[1] تحقیقات کمی و کیفی در ارتباط با نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه و توسعه­یافته را مورد بررسی قرار داده و بیان می‌کنند که در کشورهای توسعه­یافته یک رابطه مثبت قوی بین فناوری اطلاعات و ارتباطات فاوا و رشد اقتصادی وجود دارد. هم­چنین استفاده از فاوا منجر به تغییر ترکیب نیروی کار به نفع کارگران ماهر و مسلط به مهارت‌های مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات شده است.

نور[2] در مطالعه خود که در مورد مصر و برخی کشورهای عربی حوزه خلیج­فارس انجام داده است، بیان می‌کند که فاوا در بیشتر موارد همبستگی مثبت با رشد اقتصادی دارد، یعنی با افزایش سرمایه‌گذاری در بخش فاوا و افزایش استفاده و کاربری از آن، رشد اقتصادی نیز افزایش می‌یابد. طبق مطالعه نور، مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در بیشتر موارد همبستگی مثبت با رشد اقتصادی (تولید ناخالص داخلی سرانه) دارد. این مطالعه که در مورد مصر و 16 کشور عربی حوزه خلیج فارس است، بیان می‌کنـد کـه تأثیر مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در توسعه اقتصادی مصر و کشورهای عربی خلیج­فارس، در بیشتر مـوارد دارای یک همبستگی با رشد اقتصادی تولید ناخالص داخلی سرانه است. اما مطالعات اقتصادسنجی آن‌هـا، که مخـارج فنـاوری اطلاعـات و ارتباطـات را در دوره زمـانی 2001-1996، بر تولیـد سـرانه ایـن کشورها، مورد مطالعه قرارداده است، نشان می‌دهد، تأثیر معنی­دار ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات بر رشد اقتصادی در کشور مصر و کشورهای عربـی خلـیج فـارس، مـبهم و مشکوک می­باشـد. بـه­طـور کلـی، ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در ایـن کشورها تأثیر مثبت دارد، ولی معنی­داری آن مبهم و مشکوک است.

داوان و کرامر[3]در مطالعه خود به تأثیر سرمایه فاوا در کشورهای در حال توسعه و توسعه­یافته پرداخته و چنین نتیجه می‌گیرند که بازده سرمایه‌گذاری بخش فاوا در کشورهای توسعه­یافته مثبت و معنادار و در کشورهای در حال توسعه معنادار نبوده است.

لی و کاتری[4] در مطالعه خود تأثیر فاوا بر رشد اقتصادی کشورهای آسیای جنوب شرقی را مورد بررسی قرار داده‌اند. آن‌ها چنین نتیجه می‌گیرند که تأثیر فاوا بر رشد اقتصادی از تعمیق سرمایه بخش فاوا در دهه 1990 شروع شده است و در نیمه دوم دهه پایانی قرن بیستم تعمیق سرمایه بخش فاوا نقش عمده‌ای در بهبود بهره­وری نیروی کار کشورهای مورد مطالعه داشته است.

داوان و کرامر با استفاده از داده­های 36 کشور طی دوره سال‌هـای 93-1982، در دو گروه کشورهای توسعه­یافته و در حال توسعه، اقـدام بـه بـرآورد تـأثیر ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات بر رشد اقتصادی کرده­اند. این برآورد نشان می‌دهد کشش فناوری اطلاعات در کشورهای درحال توسعه، معادل منفی 012/0 و در کشورهای توسعه­یافته 057/0 برآورد شده است.

پاپیلنو[5]در مطالعه خود به بررسی اثرات فاوا بر رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه و توسعه­یافته برای دوره 2001-1993 پرداخته و یک رابطه مثبت و نه معنی­دار از تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی و بهره‌وری برای کل کشورهای مورد مطالعه به­دست آورده است.

اورتون و سرینسیان[6] با استفاده از مجموعه داده‌های جدید در سطح صنعت برای تعیین کمی نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد بهره­وری در انگلستان در طول سال‌های 2000-1970 برای 34 صنعت به این نتیجه دست یافتند که سرمایه‌گذاری در فاوا بسیار مهم است و نقش آن در رشد اقتصادی به­طور فزاینده­ای افزایش یافته است.

کتنی[7] با مطالعه رابطه فناوری اطلاعات و ارتباطات بر بهره­وری و رشد اقتصادی نشان داده است که سرمایه کل مربوط به فناوری اطلاعات و ارتباطات دارای اثر غیرخطی بر روی فاکتور رشد و بهره‌وری کل است.

ملحی[8] با هدف اندازه‌گیری تأثیر استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در بهره‌وری کل تولید برخی از شرکت‌های کشور تونس، در یک چارچوب نظری ساده به مطالعه پرداخت و با استفاده از داده‌های پنل رابطه این دو مقوله را آزمود و وجود رابطه مثبت بین آن‌ها را مورد تأیید قرار داد.

لی و کاتری تأثیر ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در رشد اقتصادی کشورهای آسـیای جنـوب شـرقی را مـورد بررسی قرار داده­اند. بررسی­های این دو نشان می­دهد کمک ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات به رشـد اقتصـادی از دهـه 1990 شروع شده است. در این کشورها در سال‌های اخیر در زمینه نـرم­افـزار، رشـد مخـارج بـالا بـوده و افزایش مخارج و هزینه­های ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در ایـن کشـورها، بـه کنتـرل بحـران شـرق آسـیا در دهـه 1990، کمک کرده است. مهم­ترین عامل نیز در این ارتباط، رشد بالای تقاضا برای صنایع الکترونیـک در دهه 1990 ذکر شده است. نتایج این مطالعه، نشان می‌دهد در نیمه دوم دهـه 1990، تعمیـق سـرمایه نقش بالایی در بهبود بهره­وری نیروی کار کشورهای آسیایی داشته است. هر چند در نیمه اول دهه 1990، تعمیق سرمایه در بخش ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات به بهره­وری نیروی کـار کمـک نمـوده اسـت کـه در چنـدین کشور همانند هنگ­کنگ، سنگاپور و کره­جنوبی قابل ملاحظه­تر بوده است. اما ایـن کمـک­هـا، در نیمه دوم دهه 1990 بیشتر شد و به شتاب در سرمایه­گذاری در ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات منجر شـد. ولـی در ایـن دوره، سطح بالای مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات به دلیل بحران شرق آسیا کاهش پیدا کرد. در طول دو دوره فوق، از نظر تعمیق سرمایه به خاطر سهم درآمدی بالای ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات کشورهای هنگ­کنـگ، کـره و سـنگاپور منـافع بیشـتری را کسب کردند. در مورد فیلیپین، در نیمه دوم دهه 1990، بخش ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات بیشتر باعث تعمیق سرمایه شده و به رشد اقتصادی کمک زیادی کرده و باعث شده که رشد اقتصادی تغییری نکند و یا به­عبـارت دیگر، حداقل تأثیر از بحران شرق آسیا را در این دوره در این کشورها ایجاد شود.

عصاری آرانی و آقایی خوندایی (1387) به بررسی اثر فناوری اطلاعات بر رشد اقتصادی کشورهای عضو اپک پرداختند. آن­ها بـا اسـتفاده از تـابع تولیـد کـاب داگـلاس[9] و بـا لحاظ کردن متغیر فناوری اطلاعات و ارتباطات و با روش پانل دیتا[10] به ایـن نتیجـه دسـت یافتنـد که رابطه­ای قوی و معنی­دار بین رشد اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در این کشـورها تـا سال 2004 وجود داشته است.

در ایران نیز بررسی‌هایی در این حوزه انجام شده است. در بخشی از پژوهش‌ها به بررسی میزان تأثیر استفاده از اینترنت بر جریان صادرات در کشورهای منتخب پرداخته ‌شده است. برخی بررسی‌های دیگر، به مطالعه اثر فاوا بر اشتغال در بخش خدمات ایران پرداخته‌اند و گروهی دیگر به تخمین سهم فاوا از رشد اقتصادی در زیربازه‌های مختلف تمرکز کرده­اند.

نجارزاده، آقایی خوندایی و طلعتی (1387) اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات را بر رشد اقتصادی کشورهای سازمان همکاری‌های اسلامی[11] بررسی کردند. آن­ها از داده­های سرمایه­گذاری و ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات در دوره زمانی 2004-1996 استفاده کرده ­و با روش پانل دیتا تحلیل کردند. نتیجه به­دست آمده بیانگر وجود یک رابطه قوی و معنی­دار بین رشد اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در این کشورها بود.

اصغرپور، محمدزاده و جلیل پور (سال 1309) تأثیر شاخص­های توسعه‌ای بر پذیرش فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای منتخـب آسـیایی را مـورد مطالعـه قرار دادند. نتایج آن‌ها نشان داد که تفاوت‌های منطقه­ای و جغرافیایی به­همراه برخی از شاخص‌هـای توسعه­ای می‌تواند تا حدود زیادی وجود تفاوت در میزان اسـتفاده از ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات را در کشـورهای مـورد مطالعه توضیح دهند.

مشیری و جهانگرد (1383) به مطالعه آثار فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد و بهره­وری اقتصادی ایران پرداخته‌اند. نتایج این آزمون، مبین وجود یک رابطه مثبـت، ولـی غیـر معنی‌دار و ضعیف بین رشد اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران تا سال 1380 است.

فقیه نصیری و گودرزی (1384) در مطالعـه خـود، آثـار فنـاوری اطلاعـات و ارتباطات را بر رشد اقتصادی 37 کشور توسعه‌یافته بررسی کردند که نتـایج ایـن مطالعـه نشـان داد مخارج ارتباطات و فنـاوری اطلاعـات از اهمیت بالایی در رشد اقتصادی این کشورها بر‌خوردار است.

نتایج حاصل از یک تحقیق گویای آن است که فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای مورد بررسی (منتخب در حال توسعه) اثر مثبت و معنی­داری دارد. به­عبارت دیگر استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرایند تولید موجب افزایش رشد اقتصادی در کشورهای مورد بررسی ازجمله ایران می‌شود (جعفری و صمیمی، 1391).

با توجه به مطالعات مذکور و نظرات متعدد و متنوع ارایه شده توسط محققین، به نظر می‌رسد فاوا در کشورهای توسعه­یافته از اهمیت بالایی در رشد اقتصادی این کشورها برخوردار است ولی یک ارتباط قوی و پایدار بین فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه وجود ندارد.

گروه دوم: در گروه دوم به مطالعه اثر رشد اقتصادی بر کیفیت محیط‌زیست پرداخته شده است. برخی از پژوهش­های انجام شده در این حوزه عبارتند از:

در ایران نیز تحقیق‌هایی در مورد اثر رشد اقتصادی بر محیط‌زیست انجام شده است که اولین مطالعه در این حوزه مربوط به پژویان و مرادحاصل، تحت عنوان بررسی اثر رشد اقتصادی بر آلودگی هوا در قالب منحنی محیط‌زیستی کوزنتس برای 67 کشور می‌باشد )پژویان و مرادحاصل 1386). البته به دنبال این مطالعه کارهای دیگری نیز در این زمینه انجام شده است. برای نمونه پورکاظمی و ابراهیمی (1387) در مطالعه‌ای رابطه بین درآمد و انتشار دی‌اکسیدگوگرد برای کشورهای خاورمیانه طی دوره 1980 تا 2003 بررسی کرده­اند و در مطالعه‌ای دیگر اصغرپور و موسوی (1388) به ارتباط بین آلودگی هوا و رشد اقتصادی (آزمون فرضیه محیط‌زیستی کوزنتس) در 16 کشور منتخب توسعه­یافته و در حال توسعه از جمله ایران پرداخته­اند.

گروه سوم: گروه سوم از تحقیق‌های انجام شده، شامل بررسی‌هایی می‌شود که در آن‌ها به مطالعه اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیط‌زیست پرداخته شده است. از مطالعات انجام شده خارجی در این گروه، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

پلپیس[12] 2002 در مطالعه خود به بررسی تبعات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیط‌زیست با رویکردی منفی پرداخته است. بدین مفهوم که چنانچه مدیریت فرایند تولید و دفع ضایعات محصولات سخت­افزاری فاوا با دقت لازم صورت نگیرد، می‌تواند تبعات محیط‌زیستی جدی به همراه داشته باشد. به‌گونه‌ای که در بعضی موارد تبعات مثبت آن را تحت تأثیر قرار دهد (سعدی پور، آرش 1390).

آردومن[13] در مطالعه خود به بررسی اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر پایداری محیط‌زیست پرداخت. او ضمن تفکیک کاربردهای مختلف فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات، به بررسی آثار آن‌ها بر بخش‌های مختلف توجه نمود. نتایج این مطالعه که به‌صورت توصیفی انجام شده است، حکایت از اثر مثبت کاربردهای فاوا بر کاهش تولید گازهای گلخانه­ای، میزان بازیافت زباله‌های شهری و مصرف انرژی دارد (سعدی پور، آرش 1390).

یی و توماس[14] 2007 در مقاله خود که به مرور بررسی‌های انجام شده در زمینه مطالعه اثر ارتباطات و فناوری اطلاعات و کسب‌و‌کار الکترونیکی بر محیط‌زیست اختصاص یافته است کلیه بررسی‌های انجام شده در دسترس، شامل: مقاله، پروژه تحقیقاتی، پایان‌نامه و ... را مورد بررسی قرار دادند. ایشان ادعا می‌نمایند که چه بررسی‌هایی که به‌صورت مورد کاوی و در سطح خرد انجام شده‌اند و چه بررسی‌هایی که در سطح کلان و در قالب یک رویکرد آماری انجام شده‌اند، هنوز به هم‌گرایی کامل در خصوص اثر مشخص استفاده از فاوا بر فرایند پایداری محیط‌زیست نرسیده‌اند(سعدی پور، آرش 1390).

در داخل کشور مطالعه‌ای که به‌صورت خاص به بررسی اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر کیفیت محیط‌زیست پرداخته باشد، مشاهده نشد. مروری بر مطالعات انجام شده کماکان امکان قضاوت صریح در خصوص اثر استفاده از فاوا بر پایداری محیط‌زیست را نمی‌دهد و هم­چنان نیازمند مطالعات و روش‌های جدید هستیم.

 

در مقایسه اثر نسبی کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در دو گروه از کشورها مشاهده می‌شود که اثر مثبت فناوری اطلاعات و ارتباطات بر (کاهش) کیفیت محیط‌زیست در کشورهای در حال توسعه (آسیایی) ناچیز می‌باشد. اما این اثر در کشورهای توسعه‌یافته به­صورت معنی‌دار و مثبت ظاهر شده که قابل توجه است. علت این موضوع را می­توان در نهادینه شدن و بلوغ کاربرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشورهای توسعه یافته جستجو کرد.

مطالعات انجام شده در خصوص تاثیر فاوا بر ابعاد توسعه­پایدار مبین آن است که اثرگذاری فاوا در این خصوص برای همه کشورها یکسان نبوده است. به­طور کلی می­توان نتیجه گرفت که در خصوص کشورهای توسعه­یافته با اثرات ضعیف­تری مشاهده گردیده است. ولی برای کشورهای درحال توسعه نتایج متفاوتی به­دست آمده است، طوری­که در بعد اجتماعی اثرات قابل توجه بوده، در بعد اقتصادی کم اثر یا مشکوک و در مورد محیط­زیست اثر مثبتی گزارش نشده است.

کشور ایران در حال حاضر در گروه کشورهای در حال توسعه قرار دارد. با توجه به بررسی مطالعات انجام شده می­توان پیش‌بینی کرد، مدل ارایه شده در این پژوهش اثرات توسعه فاوا بر شاخص­های پایداری اجتماع را بیشترین مقدار نشان دهد. در وهله دوم برشاخص­های اقتصادی اثر­گذاری داشته باشد و در نهایت کمترین اثرگذاری را برشاخص­های پایداری محیط­زیست نشان دهد.   

3-   روش­ها

در تحقیق حاضر مراحل مختلفی در نظر گرفته شده است، در هر مرحله نوع تحقیق (بر اساس طبقه‌بندی‌های ذکر شده) متفاوت خواهدبود. به­طور خلاصه، نوع تحقیق در فازهای مختلف جایگاه تحقیق جاری با در نظر گرفتن سه محور هدف، در جدول 3-1 نشان داده شده است.

همان­طوری­که گفته شد، برای انجام این تحقیق استراتژی آمیخته به­کار گرفته شده است. به­عبارتی دیگر برای بررسی سوالات تحقیق، دو بررسی یکی با رویکردی کمی و دیگری با رویکردی کیفی صورت گرفت. به­طور کلی در این تحقیق از روش‌های اکتشافی برای کشف مساله،‌ کتابخانه‌ای برای کسب اطلاعات پیشین و سوابق تحقیق استفاده گردید. روش کیفی برای شناسایی عوامل اصلی از دیدگاه جامعه آماری و روش کمی برای اندازه‌گیری عوامل اصلی به­منظور رسیدن به مدل نهایی به­کار گرفته شد.

جدول 1: جایگاه تحقیق جاری

مبنای طبقه‌بندی

مرحله اول

تحلیل کیفی الگو

مرحله دوم

تحلیل کمی الگو

هدف تحقیق

اکتشافی

تبیینی

نتیجه تحقیق

بنیادی

کاربردی

داده‌های تحقیق

کیفی

کمّی

خط­مشی تلفیقی به­کار گرفته شده در این تحقیق "خط­مشی اکتشافی مرحله­ای" نام دارد. این خط­مشی دارای دو مرحله است. در مرحله نخست این خط­مشی، به گردآوری و تحلیل داده­های کیفی و در مرحله دوم با تکیه بر نتایج کیفی اولیه به گردآوری و تحلیل داده­های کمی پرداخته شده است (کرسول، 306: 1394).

تفسیر کلی تحلیل

تحلیل داده­ها

گردآوری  داده­ها

تحلیل داده­ها

گردآوری  داده­ها

کمی

کیفی

 

 

 

 

 

 

شکل 8:  نمودار خط­مشی اکتشافی مرحله­ای

در بخش کیفی، جامعه آماری از 12 نفر متخصصین و خبرگان علمی و حرفه‌ای تشکیل شده است. این افراد توسط محقق و با مشاوره اساتید انتخاب شده­اند. البته برخی از آن­ها توسط خود مصاحبه­شوندگان (روش گلوله برفی) معرفی گردیده­اند. خبرگان علمی شامل اساتید دانشگاه در حوزه­های توسعه­پایدار و فاوا می­باشند و خبرگان حرفه‌ای از مدیران صنایع مرتبط با فاوا و توسعه­پایدار انتخاب شده­اند. این مجموعه شامل مدیران، اساتید، اعضای هیات علمی و کارشناسان سازمان حفاظت محیط­زیست، پژوهشکده محیط­زیست و توسعه­پایدار، دانشکده محیط­زیست دانشگاه تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، دانشکده برق دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، وزارات ارتباطات و فناوری اطلاعات، مرکز تحقیقات مخابرات ایران و اساتید و خبرگان دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی مرتبط با دو حوزه فوق در کشور می­باشند. جامعه آماری در بخش کمی، در برگیرنده 73 نفر از متخصصین و کارشناسان از مرکز قید شده در بخش کیفی می­باشند.

با توجه به مطالعات نظری، مشاوره و مصاحبه­های تخصصی 7 شاخص برای فاوا و 8 شاخص برای توسعه­پایدار استخراج شد. برای بررسی اثر هر شاخص فاوا بر هر یک از شاخص­های پایداری تعداد 56 پرسش مورد نیاز می­باشد. پرسشنامه تحقیق بر این اساس طراحی گردید. تعداد 10 نمونه پرسشنامه طراحی شده میان افراد منتخب توزیع گردید و با توجه به بازخوردهای دریافت شده، اصلاحات لازم به­عمل آمد و پس از آن تکثیر و در میان جامعه آماری توزیع گردید.

4-    نتایج

با توجه به بررسی سه مدل معرفی شده در شکل 5 و 6 و 7  از بخش1- 4 و جمع‌بندی ملاحظات در نظر گرفته شده در آن‌ها در خصوص نحوه اثرگذاری فاوا بر توسعه­پایدار نتایج زیر حاصل گردید.

1-   برای توسعه فاوا دو بعد اصلی عرضه و تقاضا در نظر گرفته شده است.

2-  عرضه فاوا مبتنی بر سه مولفه زیرساخت (شامل محصولات سخت­افزاری فاوا)، رسانه (شامل ابزارهای و سامانه‌های تبادل اطلاعات) و محتوی (شامل متن، صوت، تصویر و ویدیو) می‌باشد.

3-  تقاضای خدمات عمدتاً در حوزه‌های آموزش، تجارت و بهداشت و خدمات دولتی متبلور می‌شوند. لذا مولفه‌های آموزش الکترونیک، تجارت الکترونیک، بهداشت الکترونیک و دولت الکترونیک را می‌توان برای آن درنظر گرفت.

4-  ابعاد اصلی توسعه­پایدار نیز دربرگیرنده محیط، اقتصاد و اجتماع می‌باشند. شاخص‌های متعددی برای توسعه­پایدار درنظر گرفته شده است. از میان آن‌ها هشت شاخص معتبر جهانی وجود دارد که به نحو مطلوبی سه بعد فوق را پوشش می‌دهند. 

 

شاخص‌های پایداری

شاخص‌های توسعه­پایدار را می‌توان بر اساس 8 شاخص زیر تعریف کرد. این شاخص­ها توسط منابع معتبر جهانی شامل دانشگاه­ها و مراکز تحقیقاتی معرفی گردیده­اند. شرح مبسوط از هر شاخص و مرجع انتشار آن در منبع مربوطه آورده شده است (فرزام پور، سنگاچین، ۱۳۸۹).

1-     شاخص ردپای بوم‌شناختی[15] (EF): این شاخص برای اندازه‌گیری مصرف منابع و جذب آلاینده‌ها برای جمعیت، یا اقتصاد استفاده می‌شود.

2-   شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی[16] (SB): این شاخص پایداری الگوهای مصرف را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. برای محاسبه این شاخص، جای پای بوم‌شناختی را از سطح اراضی خشکی و آبی بالقوه بارور کم می‌کنند. این شاخص تابعی از مقدار فضاهای بوم‌شناختی بارور، مصرف و جمعیت است.

3-   شاخص پس‌اندازهای خالص[17] (GS): این شاخص ارزش خالص تغییرات در کل دارایی‌های کشور را که برای توسعه آن حایز اهمیت است (نظیر دارایی‌های تولید شده، منابع طبیعی، کیفیت محیط‌زیست، سرمایه انسانی و دارایی‌های خارجی) نشان می‌دهد.

4-     شاخص آسیب‌پذیری محیط‌زیست[18] (EVI): این شاخص میزان ریسک‌هایی که محیط‌زیست را تهدید می‌کند، نشان می‌دهد.

5-     شاخص تولید ناخالص داخلی[19] (GDP): تولید ناخالص داخلی را می‌توان به عنوان ارزش کل همه کالاها و خدمات تولید شده در داخل مرزهای یک کشور، به‌ویژه برای مدت زمانی معین (معمولاً 1 سال) دانست. 

6-      شاخص توسعه انسانی[20] (HDI): این شاخص مبین میزان امید به زندگی در بدو تولد، دسترسی به آموزش و سطح زندگی قابل قبول و استاندارد می‌باشد.

7-   شاخص پایداری محیط‌زیست[21] (ESI): این شاخص توانایی و قابلیت‌های ملت‌ها را برای حمایت از محیط‌زیست در چندین دهه آینده ارزیابی می‌کند و مواردی مانند: سیستم‌های محیط‌زیستی؛ کاهش فشارهای محیط‌زیستی؛ کاهش آسیب‌پذیری انسان از فشارهای محیط‌زیستی؛ ظرفیت اجتماعی و مؤسساتی برای مسئولیت در قبال چالش‌های محیط‌زیستی و نظارت جهانی را مدنظر قرار می‌دهند.

8-     شاخص عملکرد محیط‌زیست[22] (EPI): این شاخص بر ابعاد پایداری محیط‌زیست تأکید داشته و عملکرد سیاست‌ها و برنامه‌های کشورها را در زمینه کاهش معضلات محیط‌زیستی و حفاظت از محیط‌زیست و مدیریت منابع‌طبیعی مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌دهد.

 

شاخص‌های توسعه فاوا

شاخص‌های توسعه فاوا را با توجه به مطالعات نظری، مدل­های معتبر جهانی و مشاوره های تخصصی  بر اساس 7 مقوله زیر تعریف گردید.

1-     محصولات تجهیزات و زیرساخت: شامل کلیه محصولات فیزیکی و سخت‌افزاری می‌شود.

2-     محتوی: شامل کلیه اطلاعات متنی، صوتی، تصویری، نقشه و.... که امکان ذخیره آن­ها به­صورت الکترونیکی وجود داشته باشد.

3-     رسانه: کلیه ابزارها و تجهیزاتی که برای ارسال و دریافت و انتشار محتوی الکترونیکی مورد استفاده قرا می‌گیرد.

4-      دولت الکترونیک EG)): دولت الکترونیک شامل استفاده از فن‌آوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی برای تحویل خدمات دولتی به شهروندان و بنگاه‌ها می‌باشد.

5-   تجارت الکترونیک B)): منظور از تجارت الکترونیک انجام الکترونیک انجام مبادلات تجاری اعم از خرید و فروش و ارائه خدمات (منظور خدمات رایگان و غیر رایگانی است که با هدف اقتصادی انجام می‌شود) در اینترنت است.

6-   بهداشت الکترونیک (EH): بهداشت الکترونیک به کلیه مسائل مشترک بین ارتباطات و فناوری اطلاعات و پزشکى اطلاق مى‌شود. تمام خدماتى که فاوا  براى سلامت ارائه می دهد، در این حوزه قرار مى‌گیرد.

7-     آموزش الکترو نیک (EL): آموزش الکترونیک شامل به­کارگیری فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی در امر آموزش می­باشد.

 

جمع‌بندی شاخص‌ها و ارائه مدل سنجش

پس از بررسی مدل‌های حوزه فاوا و مدل‌های توسعه­پایدار، می‌خواهیم به مدلی برسیم که شاخص‌های سنجش اثرات فاوا بر توسعه‌پایدار را در بر بگیرد. ابعاد توسعه­پایدار را می‌توان از سه منظر اقتصادی، اجتماعی و محیط‌­زیست مورد سنجش قرار داد. در بخش 4 شاخص‌های هشت‌گانه سنجش توسعه­پایدار معرفی گردیدند. بر اساس ماهیتی که هر کدام از این شاخص‌ها دارند می‌توان این شاخص‌ها را به ابعاد اقتصادی، اجتماعی و یا محیط­ زیستی نگاشت کرد. ابعاد اصلی توسعه­پایدار در روش‌های سنجش پایداری و نگاشت آن‌ها به مولفه‌های سه‌گانه، در جدول 2 آورده شده است. همان‌طور که در این جدول مشاهده می‌شود بعضی از این شاخص‌ها بر اساس ماهیتشان در دو بعد قرار می‌گیرد. به­عنوان مثال شاخص پس‌اندازهای خالص (GS) هم ماهیت محیط­زیستی و هم ماهیت اقتصادی دارد.

 

جدول 2: ابعاد اصلی توسعه­پایدار در روش­های سنجش پایداری

 

 

نام روش

ارکان

اقتصادی

اجتماعی

محیط­زیست

شاخص عملکرد محیط‌زیست (EPI)

 

l

 

شاخص پایداری محیط‌زیست (ESI)

 

l

l

شاخص ‌جای پای بوم‌شناختی (EF)

 

 

l

شاخص آسیب‌پذیری محیط‌زیست ((EVI

 

l

 

تولید ناخالص داخلی (GDP)

l

 

 

شاخص توسعه انسانی (HDI)

 

l

 

شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی (SB)

 

 

l

شاخص پس‌اندازهای خالص (GS)

l

 

l

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شاخص‌های فاوا و توسعه فاوا را می‌توان در کنار یکدیگر قرار داد. بدین صورت شاخص‌هایی مربوط به توسعه فاوا و شاخص‌هایی مربوط به توسعه­پایدار خواهیم داشت. هرگاه شاخص‌های توسعه­پایدار و توسعه فاوا در کنار هم قرار گیرد، جدول 4 که ارتباط میان این دو حوزه را با توجه به ابعاد و مولفه‌های آن‌ها بیان می‌دارد را خواهیم داشت. به­عبارتی برای طراحی و تبیین مدل سنجش اثرات فاوا بر توسعه­پایدار باید بین مولفه­های این دو حوزه نگاشت انجام شود و میزان تاثیرگذاری هر کدام از شاخص­های حوزه فاوا بر تمامی شاخص‌های حوزه  توسعه­پایدار مورد بررسی قرار گیرد. شکل 9، نمودار نگاشت شاخص‌های حوزه فاوا با شاخص‌های مربوط به حوزه توسعه­پایدار را بر اساس شاخص‌های استخراج شده به­منظور تبیین مدل سنجش اثرات فاوا بر توسعه­پایدار به­صورت شماتیک نشان می‌دهد.

 

اعتبارسنجی و تدقیق مدل پیشنهادی

پس از تعیین شاخص­های پایداری و توسعه فاوا پرسشنامه­ای مشتمل بر 56 سئوال در ارتباط با میزان اثرگذاری هریک از ابعاد فاوا بر شاخص­های توسعه­پایدار تهیه و برای 100 نفر از متخصصین و خبرگان آشنا با این دو حوزه ارسال گردید. تعداد 73 پرسشنامه به صورت کامل و صحیح عودت داده شد. نتایج آن­ها بررسی و حاصل نظرات در جدول 4 خلاصه گردید. در پرسشنامه از طیف لیکرت پنج  سطحی به شرح جدول 3 استفاده شده است.

 

 

جدول 3- وزن پاسخ معادل هر پرسش هر پرسش برای طیف لیکرت

               مقدار اثر              

عدد معادل

اثر مثبت زیاد

2

اثر مثبت کم

1

بی­اثر

0

اثر منفی کم

1-

اثر منفی زیاد

2-

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مدل پیشنهادی اثرگذاری فاوا بر توسعه­پایدار

 با توجه به جدول 4، مدل تحلیلی اثرگذارای حوزه فاوا بر حوزه توسعه­پایدار در شکل 9 ترسیم گردیده است. لازم به ذکر است که وزن هر ارتباط با توجه به جدول 4 تعیین می­شود. این ارتباط میزان اثرگذاری هر بعد فاوا بر شاخص هشتگانه پایداری را نشان می‌دهد که که می­تواند موجب ارتقاء (مثبت)، کاهش (منفی) و یا بدون اثر بر شاخص مربوطه باشد.

به­عنوان مثال تجارت اکترونیکی اثرات قابل توجه بر رشد تولید ناخالص داخلی دارد ولی رشد محصولات فاوا اثر منفی بر ردپای بوم­شناختی داشته و موجب کاهش مقدار این شاخص می­گردند.

 

 

 

 

جدول 4: شاخص‌های توسعه فاوا و توسعه­پایدار

 

توسعه­پایدار

مفاهیم

محیط

اقتصاد

اجتماع

 

ابعاد

توسعه فاوا

شاخص‌جای پای بوم‌شناختی (EF)

شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی (SB)

شاخص پس‌اندازهای خالص (GS)

 

شاخص آسیب‌پذیری محیط‌زیست ((EVI

 

تولید ناخالص داخلی (GDP)

شاخص پس‌اندازهای خالص (GS)

 

شاخص توسعه انسانی (HDI)

شاخص آسیب‌پذیری محیط‌زیست ((EVI

شاخص پایداری محیط‌زیست (ESI)

شاخص عملکرد محیط‌زیست (EPI)

 

 

 

مولف­ها و شاخص­ها

 

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

 

0

0.43-

0.71

1.57

0.57

0.71

0.57

1.57

1.14

1.14

محصولات (تجهیزات- زیرساخت)

1

 

عرضه

(تولید و محصولات)

0.86

0.71

1.14

1.57

1.14

1.14

1.14

1.57

1.14

1.14

محتوا

2

0.71

0.71

1.14

1.67

1.29

1.14

1.29

1.67

1.57

1.29

رسانه

3

0.14

1.14

1.57

1.57

1.43

1.57

1.43

1.57

1.43

1.29

دولت الکترونیکی

4

 

تقاضا

(کاربران و کاربردها)

 

0.14

1.14

1.57

1.57

1.43

1.57

1.43

1.57

1.14

1.43

تجارت الکترونیکی

5

0.86

1.14

1.29

1.43

1.86

1.29

1.86

1.43

1.00

1.14

بهداشت الکترونیکی

6

0.71

1.29

1.29

1.43

1.86

1.29

1.86

1.43

1.29

1.29

آموزش الکترونیکی

7

1.07

1.31

1.35

متوسط اثرگذاری شاخص­ها

 

 

 

 

5-    بحث

در مدل پیشنهادی با توجه به نتایج مطالعاتی که در سازمان همکاری اقتصادی و توسعه انجام گردیده است، شاخص‌های اصلی حوزه توسعه فاوا و شاخص‌های اصلی حوزه توسعه­پایدار شناسایی شدند. ویژگی این مدل نسبت به مدل‌های پیشین جامع بودن آن ازجنبه در نظر گرفتن ابعاد سه‌گانه توسعه­پایدار شامل اقتصاد، اجتماع و ‌محیط­زیست می‌باشد. مدل پیشنهادی امکان بررسی نحوه و مقدار اثرگذاری فاوا بر توسعه­پایدار را میسر خواهد نمود.

با توجه به اطلاعات استخراج شده از پرسشنامه­ها و تحلیل آن­ها و نتایج حاصل از  جدول 4 مشاهده می­شود که اثرگذاری توسعه فاوا برارتقاء شاخص­های پایداری اجتماع با ضریب 1.35 بیشترین مقدار و در وهله بعد بر اقتصاد با ضریب 1.31و در نهایت کمترین اثرگذاری آن برمحیط­زیست با ضریب 1.07 می­باشد. 

 

رسانه

محتوا

زیرساخت

عرصه فاوا(محصولات)

دولت الکترونیک

تجارت الکترونیک

بهداشت الکترونیک

آموزش الکترونیک

تقاضای فاوا(کاربردها)

محیط

اقتصاد

اجتماع

شاخص آسیب‌پذیری محیط‌زیست((EVI)

شاخص پایداری محیط‌زیست (ESI)

شاخص عملکرد محیط‌زیست (EPI)

شاخص توسعه انسانی (HDI)

تولید ناخالص داخلی (GDP)

شاخص پس‌اندازهای خالص (GS)

شاخص‌جای پای بوم‌شناختی (EF)

شاخص مازاد ظرفیت تولید زیستی (SB)

شکل 9: مدل تحلیلی اثرگذارای حوزه فاوا بر حوزه توسعه­پایدار

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

6-    سپاسگزاری

از اساتید راهنما و مشاور عالی­قدر خود که با دلسوزی، صبر و حوصله اینجانب را در طی مراحل تحصیل و تهیه این مقاله یاری نمودند تشکر و قدردانی می­نمایم.



[1] Oliner & Sinjer, 2000

[2] Nour, 2002

[3] Dewan, S. & K. L. Kraemer, 2000

[4] Lee & Kateri, 2003

[5] Papaioannou, 2004

[6] Oulton, N. & S. Srinivasan, 2005

[7] Ketteni,  2006

[8] Mouelhi, 2009

[9] Cobb-Douglas Production Function

[10] Data Panel

[11] Organization of Islamic Cooperation (OIC)

[12] Plepys, 2002

[13] Ardoman, 2004

[14] Yi & Thomas, 2007

[15] Ecological Footprint

[16] Surplus Biocappacity

[17] Geniun Savings

[18] Environmental Vulunarability Index

[19] Gross Domestic Production

[20] Human Development Index

[21] Environmental  Sustainability Index

[22] Environmental Performance Index

منابع
منابع فارسی
1-   آزادنیا، ‌م.، و م. پیری. ۱۳۹۳. ارایه مدلی برای سنجش اثرات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر محیط­زیست. کنفرانس بین‌المللی توسعه و تعالی کسب و کار، تهران.
2-   امین­پور، ف. ۱۳۸۶. یادگیری الکترونیکی در دانشگاه­ها و موسسات آموزش عالی. فصلنامه کتاب.
3-   جعفری صمیمی، ا. و ا. چهرقانی. ۱۳۹۱. اقتصاد اخلاقی و سیر اندیشه­های اقتصادی. تهران، نشر نور علم.
4-   خاتون­آبادی، ا. ۱۳۸۵. جنبه­هایی از توسعه­پایدار از اندیشه تا کنش. ایران، جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان.
5-   زاهدی، ش. ۱۳۹1.‌ توسعه­پایدار. تهران، انتشارات سمت.
6-    سعدی­پور، آرش 1390.  بررسی اثر فناوری ارتباطات و اطلاعات بر میزان انتشار گاز دی اکسید کربن، ایران، دانشگاه آزاد اسلامی، پایان نامه کارشناسی ارشد. از صفحه 105 تا 107.
7-   شریفی، ع.، ع. قوامی فر و م. فسنقری. ۱۳۹4. طراحی و توسعه فناوری اطلاعات مبتنی بر رویکرد معماری. تهران، انتشارات پاییز. 
8-   شیری، ب. ۱۳۸۵. استراتژی فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه اقتصادی. تدبیر، شماره 14.
9-   فرزام پور، ‌ا.، ا. سنگاچین و م. ر. صالحی. ۱۳۸۹. مقایسه تطبیقی- تحلیلی روش‌های سنجش توسعه­پایدار. دوماهنامـه پژوهش‌های محیط­زیست، سال 1، شماره 1، بهار و تابستان 1389. از صفحه 67 تا 82.
10-    فقیه نصیری، م. و ا. گودرزی. 1384 .بررسی اثرات فناوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب به روش داده‌های پنل. فصلنامه اقتصاد و تجارت نوین.
11-    عصاری آرانی، ع. و م. آقایی خوندابی. ۱۳۸۷. اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای عضو اوپک (OPEC). فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی.
12-    مشیری، س. و ا. جهانگرد. 1383. فن آوری اطلاعات و ارتباطات و رشد اقتصادی ایران. فصلنامه پژوهش‌های اقتصادی ایران.
13-    نجارزاده، م. 1387. اثر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی(OIC). فصلنامه پژوهش‌های بازرگانی، شماره 77.
 
منابع انگلیسی
1-      Dedrick. J, Vijay Gurbaxani & K. L. Kraemer, (2003), Information Technology and Economic Performance: A Critical. Review of the Empirical Evidence. Center of Research on Information Technology and Organizations. University of California, Irvine.
2-      Dewan, S. & K. L. Kraemer, (2000), Information Technology and Productivity: Preliminary Evidence from Country-Level Data, Management Science
3-      Houghton,J., (2009(,“ICT and the Environment in Developing Countries: Opportunities and Developments, Centre for Strategic Economic Studies”, VICToria University
4-      Ketteni, E. (2006). Economic Growth, Productivity and Technological Change, Unpublished Ph.D. Thesis, Department of Economics, University of Cyprus.
5-      Ketteni, E.T.P. Mamuneas & T. Stengos, (2007), Nonlinearities in Economic Growth: A semiparametric approach applied to information technology data, Journal of Macroeconomics
6-      Lee, H. H. & Y. Khtri., (2003), Information Technology and Productivity in Asia, Washington: International Monetary Fund. Working
7-      Mouelhi, R. B.,(2009), Impact of the Adoption of Information and Communication technologies on firm efficiency in the Tunisian Manufacturing Sector. Economic Modeling
8-      Nour, Samia Satii O. M., (2002), The Impact of ICT on Economic Development in the Arab World: A Comparative Study of Egypt and Gulf Countries, the United Nations University (UNV), Institute for New Technologies (INTECH)
9-      OECD, 2001, “Impacts of information and communication technologies on environmental sustainability: Speculations and evidence”, Report to the OECD.
10-  OECD. 2009. Measuring the Relationship between ICT and the Environment
11-  Oliner, S. D. & Sichel, D. W., (2000), The Resurgence of Growth in the Late 1990, Federal Reserve Board, Washington DC.
12-  Oulton, N. & S. Srinivasan., (2005), Productivity Growth and the Role of ICT in the United Kingdom: An Industry View, 1970-2000, CEP Discussion
13-  Papaioannou, S. K., (2004), FDI and ICT Innovation Effect on Productivity Growth: A Comparison between Developing and Developed Countries, Athens University of Economics and Business
14-  OECD (2009). Measuring the Relationship between ICT and the Environment.
15-  United Nations. (2007). Indicators of Sustainable Development Guideline & Methodologies, United Nations publication